■ اجرای هر طرحی قبل از ثبت ملی تهدیدی برای خورزنه است
قرار است درصورت تأیید طرح، همدان صاحب سایت موزه تاریخ طبیعت و ورزش شود. این رویایی است که یک تپه قدیمی بدون آنکه نشانی در فهرست آثار ملی ایران داشته باشد در سر صاحبان فکر و ایده میپروراند.
کوهی که معدن تاریخ است
کوه خورزنه در 3 کیلومتری شرق همدان، در میان 3 روستای «حصارآقا شمسعلی» در غرب، «مزدقینه» در شمال و «کشین» در جنوب واقع شده است.
ارتفاع این کوه از سطح دریا حدود ۲۳۰۰ متر است و در فاصله ۵۰۰ متری کوه به طرف غرب تپه «شاه طهماسب» قرار دارد که قدمت آن را به دوره سلجوقی نسبت میدهند. تعدادی غار در این کوه وجود دارد و آثاری از دستکاری در ادوار تاریخی درون برخی از این غارها دیده میشود.
اگرچه نتیجه پژوهشها نشان میدهد که کوه خورزنه همدان، معدن مناسبی در دوره تاریخی برای ایجاد بناهای سنگی شهر در دوره هخامنشیان بود، ولی برخی معتقدند بهدلیل پوکی و تردی سنگها مواد موجود در این کوه نمیتوانسته برای ساختوساز مناسب باشد.
یاقوت حموی بغدادی در قرن ۷ ه.ق در کتاب خود به نام «معجم البلدان» آورده که «خورزنه کوهی است به همدان؛ به دروازه همدان که شیر سنگی همدان که به گمان مردم آنجا، طلسم ایشان است و آفتها را از ایشان بازمیدارد از این کوه کنده شده است. »
شاید این جملات موید این مطلب باشد که زمانی که یاقوت حموی مشغول نگارش کتاب مجمع البلدان بود معادنی نیز در این کوه فعال بودهاند. در کوه خورزنه همدان میتوان بخشی از آثار تراشیدن سنگ همچون ستون نیمهکاره، آثار کندوکاو در صخره، کاوشهای غیرمجاز در بخشهایی از کوه و ۳ غار را مشاهده کرد. با همه این ویژگیها خورزنه روی زمین زیر آسمان پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین بس غریب است .
خورزنه خارج از ثبت ملی
خوزنه بدون ثبت ملی شدن در مجاورت تپه ثبت شده شاه طهماسب قرار گرفته است، البته این تپه هم ثبت ملی شده فاقد هر حریم تاریخی است.
بالغ بر 6 ماه پیش بود که دانشگاه بوعلیسینا طرحی را با مدیریت محمدیان منصور به عنوان مدیر پروژه به میراث فرهنگی ارائه داد، این طرح مربوط به تعریف کاربری و اجرای پروژهای برای توسعه گردشگری با یک ظرفیت طبیعی- تاریخی در استان بود، از آنجا که میراث فرهنگی همواره دستش از اعتبارات کافی برای اجرای پروژهها و طرحهای پیشنهادی خالی است مشاوران و مجریان طرح تلاش کردند در حد توان بتوانند این ارگان دولتی کمپول را برای حمایت از مطالعات پروژه پای کار بیاورند که در این زمینه موفقیتهایی حاصل شد اما اجرای پروژه همچنان در هالهای از ابهام باقی ماند، بهگونهای که متأسفانه نبود اعتبار و تعلل در تصمیمگیریها موجب شده است تا امروز خبری از تصمیمات نهایی شهرداری و میراث فرهنگی در زمینه این بازمانده تاریخی عنوان نشود.
در زمینه تاریخچه این سایت باارزش محمدیان منصور، مدیر پروژه تبدیل خورزنه به سایت موزه تاریخ طبیعت و ورزش میگوید: ظهیرالدوله شهردار تهرانیالاصل همدان در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی به مدت 7 ماه شهردار همدان بود. وی در خاطرات خود چنین بیان میکند:
«عصر رفتیم به تماشای کوه «خورزنه»، کوه خورزنه طرف مشرق شهر همدان است به مسافت تقریباً 3 ربع فرسخ. چندان کوه بزرگی نیست. ارتفاعش از دامنه شاید 150 ذرع باشد. دورش كمتر از يك فرسنگ نیست، 2 ثلث از ارتفاعش خاك و پارهسنگ و يك ثلث آخرش تخته سنگ است.
در وسط طول این کوه غاری کندهاند خیلی تماشایی رو به جنوب. دهنه این غار تقریباً 20 ذرع است و به ارتفاع سه چهار ذرع به طور شيب کنده شده است، سقفش يك پارچه سنگ است و همه جا، جای حجاری ساده پیدا میشود. بعد که پر کردهاند حالا فاصله سقف با زمین غار که خاك و پاره سنگ است همه جا 3 ذرع و 2 ذرع و آخرش به 5/0 ذرع میرسد. عمق غار از دهنه تا ته، شاید هفتاد هشتاد ذرع باشد که همه جا خیلی تند سرازیر است و همه جا عرضش پنجاه شصت ذرع است، بلکه عمقش زیادتر بوده و پر شده است
و بیانـی دیگـر از دانشـمندان بـزرگ همــدان «شــیرویه بن شــهردار» متوفــای 558ه.ق . چنیــن آمــده اســت: «ســلیمان نبــی(ع) از ســرزمین همــدان عبــور کــرد و فراوانــی آب و چشــمههای آن را بدیــد، ســلیمان نبـی(ع) فرمـود: چـه چیـز موجب شــده بــا همــه امکانــات، بنایــی در ایــن مــکان نیســت؟ گفتنــد: یــا نبــی ا...، کســی نمیتوانــد در اینجــا بمانــد، چونکــه بــرف و سـرما بـر سـر آدم میکوبـد و بهقـدر یـک نیـزه بـرف میبـارد. ســلیمان نبـی(ع) بـه «صخـر جنـی» گفـت: هیـچ چـاره ای نیسـت؟ گفـت: چـرا چـارهای هسـت. صخرجنـی مجسـمه شــیری از ســنگ کوه خورزنــه بســاخت و طلسـمی بـر آن نصـب کـرد و بنـای شـهر همـدان را بنـا نهـاد.
در «تاریخ غیرت» آمده است که در این واقعه بعضی از مردم همدان برای حفظ جان مدتی در غار خورزنه پنهان شدند:
نیمتاج خانم را با خدمهاش برداشته از دروازه سنگ شیر بیرون بردیم و در مغاری که در کوه خورزنه است جای دادیم . . . . احمد خان داخل غار شده قدری با دست و پا راه رفت تا کمکم راه تنگتر شد و مجبور شد که با سینه راه برود همینطور با کمال صعوبت از پیچوخم راه گذشته کمکم راه وسیع شد تا بالاخره طوری شد که هر 2 سرپا برخاسته قدری رو به پایین رفتند و غار هم خیلی وسیع شد. (نثری، 1398: 246-250)
بین دولت صفویه و عثمانی در سالهای 1102 تا 1109 شمسی جنگی در گرفت که در سال 1102 احمد پاشا شهرهمدان را اشغال کرد. در سیاحتنامه شیخ محمد علی حزین این واقعه چنین درج شده است.
در شوارع و صحراها به قدری اجساد کشتگان به روی هم ریخته بود که فرصت و امکان کنار کشیدن فراهم نبود دیگران روی اجساد به مقابله میایستادند. تا بالای دیوارهای بلند اجساد کشتگان بود که بر فراز هم ریخته بودند. براساس تطبیق ویژگیهای این غار با توضیحات ظهیرالدوله بهنظر میرسد که این غار همان غاری است که یک ستون سنگی دارد.
حالا سوال اینجاست چگونه میشود که یک تپه که حامل تاریخ و فرهنگ نهفته شده در آن است تا امروز نتوانسته است توجه متولیان امر را برای ثبتشدن در ردیف آثار ملی به خود اختصاص دهد.
آیا جز این است که پیش از آنکه هر مجری طرحی در این منطقه ورود کند باید بنا به ثبت ملی برسد تا نظارت و توجه برای اجرای پروژه کافی و وافی باشد. شاید اگر بنا به ثبت نرسد و پروژهای آنجا اجرا شود هر خطایی در حین اجرا به مثابه تهدیدی برای این اثر تاریخی خواهد بود.
مطلب سوال برانگیز دیگر این است که چطور میشود که یک تپه تاریخی که 113 سال پیش مورد توجه شهردار شهر همدان بود، تا امروز هیچ شهرداری سراغی از آن نگرفته است؟
خورزنه بدون ثبت ملی شدن در مجاورت تپه ثبت شده شاه طهماسب قرار گرفته است، البته این تپه هم ثبت ملی شده فاقد هر حریم تاریخی است
|