موسیقی یکی از کهن‌ترین و تأثیرگذارترین جلوه‌های فرهنگی است که نقش به‌سزایی در شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی دارد. از آنجایی که در یک آهنگ کلمات با ریتم، ده‌ها یا حتی صدها بار در ذهن کودکان خوانده می‌شوند، تأثیر آن بسیار بیشتر از زمانی است که کلمات به صورت گفتاری بیان شوند.
به گزارش ایرنا، وقتی کودکان و نوجوانان در خانه هستند، بیشتر آنها به گوش‌دادن به موسیقی و یا تماشای تلویزیون متوسل می‌شوند. بگذارید با پرداختن به موسیقی آغازکنیم. پرسش من از والدین این است که “فرزندان شما به چه موسیقی گوش می‌دهند؟” آیا اصلا برایتان مهم است؟ آیا می‌دانید موسیقی چه تأثیرات مثبت و منفی می‌تواند بر فرزند شما داشته باشد؟ موسیقی، فراتر از یک سرگرمی، نقشی حیاتی در شکل‌گیری ذهن و شخصیت کودک ایفا می‌کند. تأثیر شگفت‌انگیز آن، از طریق ریتم، ملودی و کلمات، در ذهن کودک، بسیار فراتر از تأثیر گفتار است.
مطالعات علمی نشان داده‌اند که موسیقی، با اثرگذاری بر نواحی مختلف مغز، می‌تواند در رشد شناختی، احساسی و اجتماعی کودکان نقش به‌سزایی داشته باشد. توسعه مهارت‌های شنیداری، حافظه و خلاقیت، همگی از جمله تأثیرات شگفت‌انگیز موسیقی بر کودک است. در این خصوص با محمد مهدی سید ناصری، حقوق‌دان، استاد دانشگاه و فعال حوزه کودک به گفت‌وگو نشستیم.
موسیقی‌های غیراخلاقی و ایجاد بحران هویتی در کودکان و نوجوانان
سید ناصری معتقد است قدرت موسیقی غیرقابل انکار است، زیرا می‌تواند احساسات را برانگیزد و ما را به مکان‌ها و زمان‌های مختلف منتقل کند. با این حال، تحقیقات نشان می‌دهد که موسیقی همچنین می‌تواند اثرات مضری ایجاد کند. این امر به ویژه برای کودکان و بخصوص نوجوانان نگران‌کننده است. موسیقی می‌تواند ابزاری قدرتمند برای ابراز وجود و تنظیم احساسات باشد. موسیقی نه تنها ابزاری برای بیان احساسات و تجربیات انسانی است، بلکه به‌عنوان رسانه‌ای قوی می‌تواند نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتارهای اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، در دهه‌های اخیر، با گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی و افزایش دسترسی نوجوانان به فضای مجازی، نوعی از موسیقی با مضامین غیراخلاقی، سطحی و مخرب در دسترس این گروه سنی قرار گرفته است که نه‌تنها سلامت روانی و اجتماعی آنان را به خطر می‌اندازد، بلکه به نقض حقوق اساسی آنان نیز منجر می‌شود.
برخی موسیقی‌ها با نمایش جذابیت‌های ظاهری، کلیشه‌های جنسیتی، رفتارهای اغراق‌آمیز و مضامین احساسی سطحی و از سوی دیگر، برخی از خوانندگان نسل جدید ایرانی و یا غیرایرانی با تولید و انتشار آهنگ‌هایی که در آنها از الفاظ رکیک، مضامین خشونت‌آمیز، مصرف مواد مخدر، ترویج روابط ناسالم و بی‌توجهی به ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی استفاده می‌شود، تأثیری عمیق و در برخی موارد مخرب بر نوجوانان می‌گذارند. آهنگ‌هایی که در آنها خشونت به‌عنوان یک ارزش یا ابزار حل تعارض معرفی می‌شود یا روابط ناسالم میان دختران و پسران به شکلی اغراق‌آمیز و سطحی نمایش داده می‌شود، نه‌تنها در تضاد با ارزش‌های فرهنگی جامعه ایران است، بلکه به ایجاد بحران هویتی در میان نوجوانان منجر می‌شود.
حمایت قانون از کودکان و نوجوانان در برابر موسیقی‌های غیراخلاقی
این استاد دانشگاه در خصوص دیدگاه قانون درباره حمایت از کودکان و نوجوانان در برابر موسیقی‌های غیراخلاقی گفت: کودکان و نوجوانان مطابق با کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد، مصوب ۱۹۸۹ میلادی و قانون حمایت از اطفال و نوجوانان ایران مصوب ۱۳۹۹ هجری شمسی، حق دارند در محیطی امن و سالم زندگی کنند و از محتوای آسیب‌زا مصون بمانند. این اسناد بین‌المللی و ملی، به‌صراحت تأکید دارند که دولت‌ها و نهادهای اجتماعی موظف به حمایت از کودکان در برابر هرگونه آسیب روحی، روانی و اخلاقی هستند. با این حال، دسترسی آسان و بدون محدودیت به موسیقی‌های مخرب در فضای مجازی و نبود نظارت کافی بر محتوای این آثار، نقض آشکار حقوق کودکان و نوجوانان محسوب می‌شود.
بررسی‌های میدانی نشان داده است که بسیاری از نوجوانان ایرانی بدون آگاهی کافی از پیامدهای روان‌شناختی و اجتماعی، ساعت‌های زیادی را صرف گوش دادن به موسیقی می‌کنند. این موسیقی‌ها که متأسفانه برخی از آنها غیراخلاقی بوده و بین کودکان و نوجوانان بسیار رایج شده است، به دلیل دسترسی آسان، محتوای اغواگرانه، جذابیت‌های ظاهری و تبلیغات گسترده در فضای مجازی، تأثیرات عمیق و پایداری بر هویت، رفتار و نگرش نوجوانان می‌گذارند.
در بسیاری از کشورها، قوانین و مقررات مشخصی برای محدود کردن دسترسی کودکان و نوجوانان به محتوای نامناسب وجود دارد. نوجوانان به‌عنوان قشری آسیب‌پذیر نیازمند حمایت‌های ویژه‌ای هستند. دسترسی آسان به این موسیقی‌ها می‌تواند حقوق اساسی آنان را نقض کند. برای مثال، حق برخورداری از محیطی سالم و امن، حق آموزش مناسب و حق رشد و تکامل سالم از جمله حقوقی هستند که ممکن است در مواجهه با این نوع موسیقی‌ها نقض شوند. در بسیاری از کشورها، قوانین سختگیرانه‌ای برای محدود کردن دسترسی کودکان و نوجوانان به محتوای نامناسب وجود دارد. در ایران نیز، بر اساس ماده ۱۰ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، در دسترس قراردادن یا ارائه محتوای غیراخلاقی به طفل یا نوجوان جرم محسوب می‌شود.
در بسیاری از کشورها، قوانین و مقررات مشخصی برای محدود کردن دسترسی کودکان و نوجوانان به محتوای نامناسب وجود دارد. برای مثال، در ایالات متحده، سیستم درجه‌بندی محتوای موسیقی (Parental Advisory) وجود دارد که به والدین کمک می‌کند تا از محتوای نامناسب آگاه شوند. در انگلستان نیز، قوانین سختگیرانه‌ای برای محتوای موسیقی و ویدئوهای مرتبط با آن وجود دارد. در ایران، هرچند قوانین مشخصی برای مقابله با این محتواها وجود دارد، اما اجرای این قوانین با چالش‌هایی مواجه است و نیازمند نظارت و اجرای مؤثرتر است. در سال‌های اخیر، نبود نظارت کافی بر تولید و توزیع این نوع موسیقی‌ها و دسترسی آسان به آنها در شبکه‌های اجتماعی، اجرای مؤثر این قوانین را با چالش مواجه کرده است.
موسیقی ابزاری عالی است که والدین باید از سنین پایین از تأثیرات مثبت و نشاط‌آور آن بر فرزندان خود استفاده کنند، نه فقط برای ریشه‌کن کردن یا پاک کردن تأثیرات ناخواسته آن. موسیقی می‌تواند نبوغ خلاق کودک را بیدار کند و آنها را به دستاوردهای بزرگ الهام بخشد. تحقیقات نشان می‌دهد که ملودی‌های زیبایی که در پس‌زمینه پخش می‌شوند، خلاقیت را افزایش می‌دهند و آرامش و لذت شنیداری قابل توجهی را فراهم می‌کنند. در مقابل، موسیقی‌های غیراخلاقی تأثیرات سوء بسیاری بر ذهن و روان کودکان می‌گذارند.
موسیقی‌های حاوی مضامین خشن، جنسی و غیراخلاقی می‌توانند منجر به افزایش رفتارهای پرخطر، کاهش همدلی و افزایش تمایلات خشونت‌آمیز در نوجوانان شوند.
سید ناصری در بیان تأثیرات روان‌شناختی موسیقی غیراخلاقی بر نوجوانان گفت: نوجوانی دوره‌ای حساس از زندگی است که در آن فرد به دنبال هویت‌یابی و استقلال است. در این مرحله، موسیقی به‌عنوان یک ابزار قدرتمند می‌تواند بر شکل‌گیری شخصیت و رفتار نوجوانان تأثیرگذار باشد. مطالعات نشان داده‌اند که موسیقی‌های حاوی مضامین خشن، جنسی و غیراخلاقی می‌توانند منجر به افزایش رفتارهای پرخطر، کاهش همدلی و افزایش تمایلات خشونت‌آمیز در نوجوانان شوند.
از منظر روان‌شناختی، این موسیقی‌ها می‌توانند به ایجاد ناهنجاری‌های رفتاری، کاهش احساس همدلی، افزایش رفتارهای پرخاشگرانه، کاهش عزت‌نفس و افزایش تمایلات آسیب‌رسان در نوجوانان منجر شوند. نوجوانانی که در معرض مداوم این محتوا قرار می‌گیرند، ممکن است به دلیل پذیرش غیرنقادانه مضامین ارائه‌شده، رفتارهایی را در پیش گیرند که در تضاد با هنجارهای اخلاقی و اجتماعی جامعه است.
این پژوهشگر حوزه کودک و نوجوان معتقد است، این نوع موسیقی‌ها با ترویج رفتارهای ناهنجار و غیراخلاقی می‌توانند به تغییر نگرش‌ها و ارزش‌های اجتماعی منجر شوند. برای مثال، ترویج مصرف مواد مخدر، روابط جنسی ناسالم و خشونت موجود در این موسیقی‌ها می‌تواند به افزایش پذیرش این رفتارها در جامعه منجر شود. همچنین، این نوع موسیقی‌ها می‌توانند به تضعیف فرهنگ و هنر اصیل یک جامعه منجر شوند و ارزش‌های سنتی و فرهنگی را تحت‌الشعاع قرار دهند.
از بعد اجتماعی، موسیقی‌های غیراخلاقی می‌توانند به تضعیف ارزش‌های فرهنگی و هنجارهای اجتماعی منجر شوند. در بسیاری از کشورها، به‌ویژه در ایران، موسیقی به‌عنوان ابزاری برای انتقال فرهنگ و ارزش‌های بومی شناخته می‌شود؛ با این حال، ترویج این گونه موسیقی‌ها و تقلید از سبک‌های بیگانه، به تضعیف فرهنگ بومی و بحران هویتی در میان نوجوانان انجامیده است. این بحران هویتی می‌تواند به انزوای اجتماعی، گرایش به گروه‌های نامناسب و حتی ارتکاب جرائم منجر شود.
راهکارهایی برای مقابله با موسیقی‌های مبتذل
این استاد دانشگاه راهکار مقابله با تأثیرات منفی موسیقی‌های غیراخلاقی بر کودکان و نوجوانان را به‌شرح زیر ارائه داده است:
آگاهی‌بخشی به خانواده‌ها: والدین باید با محتوای موسیقی‌هایی که فرزندانشان گوش می‌دهند، آشنا باشند و درباره پیامدهای آنها گفت‌وگو کنند.
تقویت قوانین و نظارت: نهادهای قانونی و اجرایی باید قوانین موجود را تقویت کرده و با نظارت مؤثر، مانع از دسترسی آسان کودکان و نوجوانان به محتوای بد شوند.
آموزش و پرورش: مدارس می‌توانند با آموزش تفکر نقادانه، مهارت تحلیل محتوا و تقویت هویت فرهنگی، مانع از تأثیرپذیری غیرمنطقی نوجوانان از موسیقی‌های نامناسب شوند.
حمایت از موسیقی اصیل و سالم: تولید و ترویج موسیقی‌هایی با محتوای ارزشمند و فرهنگی، می‌تواند به کاهش تأثیرات مخرب موسیقی‌های غیر اصیل کمک کند.
وی در پایان اظهار کرد: موسیقی‌های غیر اخلاقی و نامناسب، با توجه به دامنه گسترده و نفوذپذیری عمیق در میان نوجوانان، به‌عنوان یک تهدید جدی برای سلامت روانی، اجتماعی و فرهنگی آنان شناخته می‌شوند. برای جلوگیری از این آسیب‌ها، نیاز به همکاری همه‌جانبه از سوی خانواده‌ها، نهادهای آموزشی، فرهنگی و قضایی وجود دارد. حفاظت از حقوق کودکان و نوجوانان، نه‌تنها یک مسئولیت فردی بلکه یک تعهد جمعی است که باید با دقت و حساسیت پیگیری شود. با نظارت درست و مستمر بر فرزندان‌تان، امروز انتخاب کنید چه چیزی به ناخودآگاه فرزندتان وارد می‌شود.
