امروزه کارشناسان تعلیم و تربیت با توجه به پیچیدگیهای زندگی در دنیای معاصر بر تفکر انتقادی و آموزش آن به کودکان تأکید دارند. مفهوم تفکر انتقادی شامل مهارتهای تفکر انتقادی (تفکر نقاد)، توانایی تصور، تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات به منظور تعیین صحت و اعتبار آن است، مانند اینکه چه چیزی واقعی است و چه چیزی نیست. این مهارتها به افراد (و البته به کودکان) کمک میکند تا نظرات و ایدههای خود را شکل دهند. همچنین به آنها کمک میکند تا بدانند چه کسی دوست خوبی برایشان است و چه کسی نیست و به کمک آن صحت مسائل را در ذهن و زندگی خود بررسی میکنند.
اهمیت آموزش تفکر انتقادی در کودکان
تحقیقات نشان میدهد کودکانی که بدون مهارتهای تفکر انتقادی هستند، با مشکلات رفتاری بیشتر مواجهاند. نبود دقت و نداشتن تفکر نقادانه میتواند منجر به سوء تعبیر اطلاعات شود که نتیجه آن، بروز مشکلات در مدرسه، محل کار یا روابط دوستانه و تمام عرصههای زندگی است.
پرورش تفکر نقاد در کودکان این فرصت را برای آنها فرآهم میسازد تا درک عمیقتری از جهان به دست آورند. علاوه بر این، کودکانی که یاد میگیرند انتقادی فکر کنند، مشاهدهگر و روشنفکر هستند.
مزیت دیگر پرورش تفکر نقاد در کودکان، کمک به تقویت درک و تمرکز برای حل مسائل سخت ریاضیات است. این کودکان دارای قدرت بهتری برای بیان استدلالها هستند. همچنین این افراد، ذهنی خلاقتر دارند و کنجکاوی بیشتری در هر مسأله نشان میدهند.
شاید تعجب کنید اما کودکانی که توانایی تفکر نقاد در آنها شکل گرفته است، از مهارتهای تفکر نقادانه خود استفاده میکنند، پرسشهای زیادی میپرسند، هرگز اتفاقات را به صورت واقعی تصور نمیکنند؛ در واقع این کودکان میخواهند بدانند که چه دلیلی برای هر رخداد وجود دارد.
مزیت دیگر پرورش تفکر نقادانه در کودکان، کمک به بهبود روابط بهتر، کاهش پریشانی و بهبود رضایت از زندگی است. این کودکان هم در سنین پایینتر و هم در بزرگسالی میتوانند مشکلات روزمره خود را حل کنند، اعتماد به نفس دارند و مطمئن هستند که میتوانند موانع سر راه خود را بردارند.
گاهی اوقات بهترین راه برای آموزش یک مهارت مهم زندگی به فرزندانتان این است که یک الگوی درست از آن باشید. به هر حال، بچهها تمایل دارند رفتارهایی را که در والدین خود میبینند، تقلید کنند. تفکر نقادانه نیز یکی از این مهارتها است. شما از روزهای نخست آموزش میتوانید از کلام و واژههایی استفاده کنید که به فرزندتان نشان میدهد چقدر درباره هر چیز یا هر مسأله، به طور انتقادی فکر میکنید.
برای بررسی بهتر موضوع همدانپیام با "امیرحسین یاوری" دکتری تخصصی روانشناسی بالینی و مدرس دانشگاه به گفت و گو نشست که در ادامه میخوانید.
لطفاً در مورد شکلگیری تفکر انتقادی در کودکان توضیح دهید؟
تفکر انتقادی مهارتی است که باید در خانواده رشد یابد اما در واقعیت خانوادهها و والدین 2رفتار در قبال کودکان دارند که مانع رشد تفکر انتقادی است: یکی از این رفتارها سهلانگاری است؛ به عبارتی کودک هر چه میخواهد بلافاصله و بدون کنجکاوی و سختی در اختیارش قرار میدهند و دومین رفتار نقطه مقابل این رفتار میباشد یعنی اجازه نمیدهند چیزی را کشف کند و در تمام کارها مانع کودک شده و منعش میکنند.
کنجکاوی که نوع مطلوب رفتار با کودک هست سبب میشود کودک خود چیزی را کشف کند و بتواند به یک قضیه نقدی وارد سازند و بهدنبال چرایی موضوعات مختلف برود. برای مثال وقتی کودک 4 ساله میخواهد تلویزیون را روشن کند والدین یا منع میکنند و به طور کامل اجازه نمیدهند، یا دستش را میگیرند و کامل یاد میدهند که اینگونه و با این دکمه روشن کن که هر 2 نوع این رفتار غلط است.
والدین خوب و والینی که سبب رشد تفکر انتقادی در کودک میشوند باید بگویند: برو خودت تلاش و کشف کن اگر مشکلی بود راهنماییات میکنیم و خود کودک باید کار را انجام دهد. در تمام کارها همینگونه است مانند استفاده از وسایل و بالا رفتن از پله و کارهای روزانه بیخطر مانند پوشیدن کفش و کارهای بهداشتی شخصی و ...
در این فواصل زمانی که کودک به دنبال راه حل است وقتی به مسیری میرسد آغاز به انتقاد کردن میکند و میگوید: اینجا این کار جواب نداد، راهحل جایگزین چیست؟ و با اینگونه پرسشها اجازه نقد کردن مسائل به خود میدهد.
مشکل دیگری که مانع رشد تفکر انتقادی در کودکان میشود این مسأله است که به آنها تلقین میشود چون یک نفر از تو بزرگتر است تمام حرفایش را بدون چون و چرا و چشم بسته باید قبول کنی و حق انتقاد و اعتراض نداری! چون بزرگتر از توست باید قبول کنی و چشم بگویی! در حالی که این واکنش درست نیست.
برای رشد تفکر انتقادی باید برای کودکان متناسب با سنشان مسائلی را مطرح کنیم تا حل کنند و ایرادش را پیدا کنند.
در مراحل رشدِ تفکر انتقادی 2بحث شناختی نقد و جرعت نقد مطرح میشود: مبحث شناختی نقد یعنی اینکه ذهن کودک به اندازهای باز باشد تا موارد و موانع را پیدا کنند و مبحث جرأت داشتن برای نقد یعنی کودک جرأت و جسارت داشته باشد تا یک شخص یا مسأله را نقد کند.
بعد از این 2 مرحله باید به سراغ آموزش آداب نقد و نوع تفکری که نقادانه نگاه میکند رفت؛ آداب نقد در مراحل بعدی و نیمه دوم کودک شکل میگیرد و شامل موارد این چنینی میشود: وقتی نقد میکنی، نقد تو باید همراه با رعایت احترام به مخاطب باشد، نکات مثبت را ببینی و اگر فردی را نقد میکنی باید به جنبههای شخصیتی او توجه داشته باشی و ...
اگر شخص بدون یادگیری تفکر انتقادی مراحل رشد را پشت سر گذارد، در مراحل بزرگسالی هر داده ذهنی را بهعنوان تفکر علمی بدون داشتن توانایی نقد و بررسی کردن میپذیرد.
تفکر انتقادی در حل مسائل مختلف زندگی در بزرگسالی چه تأثیری دارد؟
قطعاً بسیار از مسائل به راحتی حل نمیشوند و برای حل مسائل در زندگی نیاز به اطلاعات و دادههای اشخاص مختلف داریم که باید از منابع اطلاعاتی مانند رسانههای جمعی، افراد دارای صلاحیت یا کتب و منابع علمی دریافت کنیم.
اما در روند علمی هر وقت نیاز است که از منبعی اطلاعات گرفته شود باید با تفکر انتقادی به آن نگریست، بهطور مثال وقتی در فضای مجازی ویدئویی دیده میشود که منتسب شده به فصل تابستان ولی با بررسی و دقت مشاهده شود که همه افراد کاپشن پوشیدهاند! نوعی تفکر انتقادی است و چشم بسته اطلاعاتی قبول نمیشود.
کسی که در کودکی تفکر انتقادی را آموزش ندیده باشد در بزرگسالی اطلاعات را بیچون و چرا و بدون بررسی و نقد و تفکر میپذیرد و بهطور عامیانه شخصی "ساده لوح" میشود و در تمام عرصههای زندگی مانند تحصیلی، شغلی، ازدواج و زندگی مشترک و کارهای اقتصادی به مشکل برمیخورد.
راههای آموزش تفکر انتقادی به کودکان
1-حل مسائل را به آنها بیاموزید: یکی از راههای آموزش تفکر انتقادی به کودکان این است که به آنها نحوه حل مشکلات را بیاموزیم. از آنها بخواهید حداقل پنج راه مختلف برای حل یک مشکل خاص، ارائه بدهند. از روش بارش مغزی یا طوفان فکری استفاده کنید. سعی کنید با طرح مسأله، ذهن آنها را به چالش بکشید. به کودکان کمک کنید برای مشکل خاص، چند راه حل احتمالی ارائه بدهند. یک راه حل را انتخاب و امتحان کنید. سپس به سراغ راهحلهای بعدی بروید.
2-آنها را تشویق کنید که سؤال بپرسند: به همان اندازه که گاهی اوقات، پاسخدادن به حجم زیادی از پرسشها، خستهکننده است، اما اهمیت دارد که فرزندتان را تشویق کنید تا مسائل مختلف را زیر سؤال ببرد. سؤال پرسیدن، اساس تفکر انتقادی است.
کودک شما نه تنها یاد میگیرد که چگونه نظرات و عقیدههای خود را بیان کند، بلکه در شناسایی اطلاعات، یا اظهارات نادرست یا گمراه کننده دیگران، پیشرفت پیدا میکند. وقتی کودکتان، شما را با پرسشهای زیاد، بمباران میکند، هرگز خسته نشوید و او را سرزنش نکنید. روحیه کاوشگری کودکان نباید سرکوب شود. دقت کنید که از همان آموزشهای اولیه باید اعتماد به نفس را در بچههای خود پرورش دهید.
3-اجازه بدهید “انتخاب کردن” را تمرین کنند: بخش بزرگی از آموزش تفکر نقاد به کودکان از طریق تمرینکردن برای تصمیمگیری و انتخاب پیش میرود. تصمیمگیری در موارد مختلف، انتخاب بین چندین گزینه، نیاز به مهارت و یادگیری دارد. کودکتان را تشویق کنید فکر کند و سپس انتخاب خود را انجام دهد.
گزینههای موجود برای انتخاب کردن، برای کودکان، بسیار هستند. مثلاً، انتخاب بین رفتن به مهمانی جشن تولد دوست صمیمی یا رفتن به شهر بازی؛ انتخاب برای بازی با اسباب بازیها یا رفتن به گردش در پارک. وقتی به کودک این قدرت را میدهید تا فکر کند و سپس تصمیم بگیرد، در واقع فرصتی را در اختیارش قرار میدهید تا همه چیز را درباره انتخابش بررسی کند و عواقب آن را نیز بپذیرد.
