همدانپیام: در فرهنگستان زبان و ادب فارسی میگویند "واژه جدید مثل کفش نو است"؛ اول، پا را میزند ولی به مرور جای خودش را باز میکند و این از ویژگیهای واژهها و کلمات جدید است.
به گزارش ایسنا، وقتی حدود هشتاد سال پیش به دستور رضا خان، فرهنگستان زبان و ادب فارسی تشکیل شد، هیچکس فکر نمیکرد که روزی برسد تا همه به «عدلیه» بگویند «دادگستری» و «شهرداری جای واژه «بلدیه» را بگیرد. هیچکس فکر نمیکرد که کسی به «اطفائیه» بگوید آتشنشانی» یا واژه دانشگاه جای «اونیورسیته» را بگیرد یا به «طلبه بگویند «دانشجو». بسیاری از واژههایی که از زمانهای بسیار دور معادلسازی شده، بر اساس همان، در جامعه رواج پیدا کرده و استفاده میشود. حالا اگر کسی به جای «دانشکده» بگوید «فاکولته» همه به او میخندند. امروز همه با جمله «فارسی را پاس بدارید» آشنا هستند اما آیا همه این زبان را پاس میدارند؟ آن هم با واژههای غریبی که هر روز از زبانهای دیگر وارد زبان ما میشود و جامعه از این واژهها استقبال میکند اما سؤال مهمتر این است که واژههایی که در فرهنگستان زبان و ادب فارسی معادلسازی میشود، چقدر مورد استفاده قرار میگیرد؟
به گفته علی مهرامی یکی از اعضای گروه واژهگزینی فرهنگستان، در خصوص مراحل واژهگزینی و معادلسازی حدود 70 کارگروه تخصصی با بیش از 350 استاد کارشناس و متخصص در حوزههای گوناگون فعالیت دارند. هر کارگروه پس از گردآوری پیکره واژگانی خود، برای هر واژه پروندهای به نام کاربرگه تشکیل میدهد که در آن اطلاعاتی از قبیل واژه بیگانه به زبان انگلیسی و زبانهای دیگر، تعریف واژه، منشاء زبانی و ریشهشناختی واژه، ترکیبات و مشتقات و واژههای مرتبط با آن، معادلهای به کار رفته در برابر این واژه در زبان فارسی، مقوله دستوری و جز آن درج شده است. پس از تهیه مجموعهای از واژهها، آن مجموعه به شورای هماهنگی و سپس به هیأت فنی ارسال میشود و پس از رفع نواقص، در جلسات شورای واژهگزینی مطرح میشود. در این شورا پس از بحث و بررسی و شنیدن نظرهای موافق و مخالف، سرانجام معادلهایی به تصویب میرسد. معادلهای مصوب در پایان هر سال، به صورت فرهنگ منتشر و برای آگاهی علاقهمندان و کارشناسان، در وبلاگ فرهنگستان درج میشود و تا سه سال، در صورت دریافت پیشنهادها و معادلهای بهتر، قابل تغییرند. البته مردم هم نظرات خود را اعلام میکنند اما کمتر اتفاق میافتد که واژههای پیشنهادی مردم، توانایی جایگزینی داشته باشد. چون کاری که در فرهنگستان انجام میشود، علمی و ریشهای است و واژهها خوشهای بررسی میشوند.
اولویتهای واژهگزینی
کارشناسان واژهگزینی برای معادلسازی، سه اولویت کاری دارند. اولویت اول به واژههایی اختصاص دارد که در جامعه عمومی شده و به زبان مردم راه پیدا کرده مثل «سونوگرافی» که واژهای آشنا در جامعه است. اولویت دوم مربوط به واژههایی تخصصیتر است مثل آن چه در کتابهای درسی وجود دارد. همانند واژههایی که مرتبط با رایانه است. اولویت سوم هم به واژههایی اختصاص دارد که عامه مردم از آن استفاده نمیکنند و کاملاً تخصصی است. مثل واژههایی که بین خلبان و برج مراقبت رد و بدل میشود.
آیا کسی از معادلها استفاده میکند؟
این پژوهشگر زبان فارسی معتقد است که برنامهریزی برای زبان، نیازمند زمان است و در طول زمان باید منتظر جواب آن بود. نمیتوان انتظار تغییر و تحول سریع را در این مسأله داشت. واقعیت این است که همه واژههای معادلسازی شده، مورد استفاده عموم قرار نمیگیرند و تنها تعدادی خاص در جامعه رواج پیدا کردهاند؛ هرچند در مراکز علمی مورد استقبال قرار میگیرند.
سه دوره فرهنگستان
مدیر روابط عمومی بخش واژهگزینی فرهنگستان هم میگوید که فرهنگستان زبان فارسی سه دوره دارد؛ دوره اول فرهنگستان عمر کوتاهی داشت. سال 1314 تشکیل شد و تا 1323 ادامه پیدا کرد. در این دوره واژهها اندک اما کاربردی بودند. دوره دوم از سال 1349 آغاز شد و تا سال 1358 ادامه پیدا کرد. بسیاری از واژههایی که در این دوره معادلسازی شد، حتی به گوش مردم هم نرسید. البته در همین دوره بود که واژههایی چون «رایانه» انتخاب شد اما همان موقع مورد استفاده واقع نشد. دوره سوم هم از سال 1369 آغاز شد البته مقدمات کار این دوره، به طول انجامید و در نهایت نخستین مجلد واژههای مصوب فرهنگستان در سال 76 با 220 واژه منتشر شد. اوایل سرعت کار کم بود اما الان هر سال یک فرهنگ شامل حدود سه هزارو500 واژه جدید منتشر میشود.
چرا مقاومت میشود؟
از همان دوره اول برای استفاده از واژههای جدید، مقاومتهایی هم از جانب مردم و هم از سوی اهل فن صورت گرفت. به گفته مهرامی در همان دوره نخستِ فرهنگستان، عباس اقبال آشتیانی که از اعضای فرهنگستان بود، میگفت که چه کسی به جای «اونیورسیته» میگوید «دانشگاه» یا به جای «طلبه» میگوید دانشآموز» و «دانشجو»، اما حالا واژه دیگری غیر از اینها در ذهن نمیآید. کلمات دیگر هم همینطور. هنوز هم مردم به «رایانه»، «کامپیوتر میگویند یا به «موشی» همچنان «موس» گفته میشود. در کنار همه اینها واژههایی را هم داریم که از واژه معادلسازی شدهاش استفاده میشود. مثل یارانه و پیامک که در جامعه با بهرهگیری درست و زیاد و البته تبلیغات گسترده، جایگزین سوبسید و sms شدهاند. اما چند درصد این واژهها درست استفاده میشوند؟ چقدر توانستهایم از واژههای فارسی درست و بهجا استفاده کنیم؟ و اصلاً چرا برخی از واژهها در میان عموم به سخره گرفته میشود؟ آیا میتوان انتظار داشت که روزی همه واژههای فارسی به درستی ادا شوند؟ آیا میشود انتظار داشت که روزی همگان، فارسی را پاس بدارند؟
