بهره‌وری آب؛ الزام حیاتی در مدیریت پایدار منابع آبی کشور
نشست ملی بهره‌وری با حضور تعدادی از مدیران و کارشناسان به میزبانی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان در همدان برگزار شد. این جلسه میزبان 10سخنران بود که هر کدام در حوزه کاری خود ابعاد مختلف بهره‌وری در بخش کشاورزی و منابع آبی را مورد بررسی قراردادند و چالش‌های پیچیده اقلیمی و زیست‌محیطی استان و کشور را به بحث گذاشتند.
سخنرانان ضمن ارائه گزارش‌های تخصصی و علمی، بر ضرورت توجه به شرایط خاص اقلیمی همدان و کشور تأکید کردند؛ از جمله محدودیت شدید منابع آب، کاهش بارش‌های مؤثر و روند تغییرات اقلیمی که بهره‌وری را در عرصه کشاورزی به یک ابرچالش تبدیل کرده است. همچنین اهمیت بهره‌وری در مصرف آب و خاک، ضرورت توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، و نقش بی‌بدیل پژوهش و آموزش در افزایش تولید پایدار و حفاظت از منابع طبیعی، از محورهای اصلی این نشست بود.
این نشست و نمایشگاه جانبی آن، نشان داد که افزایش بهره‌وری تنها راه برون‌رفت از محدودیت‌ها و حفظ امنیت غذایی کشور است و تحقق آن نیازمند همکاری و هماهنگی بین بخشی، سرمایه‌گذاری در فناوری و دانش و بهره‌گیری از تجارب علمی و عملی است.
مدیریت منابع آبی و کشاورزی 2محور کلیدی همدان است سیدمهدی وفایی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان همدان
در برنامه هفتم توسعه رشد اقتصادی ۸درصد هدف‌گذاری شده است و طبق قانون، ۳۰درصد از این رشد باید از طریق افزایش بهره‌وری محقق شود. این موضوع اهمیت بالای بهره‌وری را در کشور و استان ما نشان می‌دهد و بر ضرورت توجه جدی به این حوزه تأکید دارد.
در استان همدان، 2محور بسیار کلیدی وجود دارد؛ یکی مدیریت منابع آب به‌دلیل کمبودهای جدی و دیگری حوزه کشاورزی که حدود ۴۶درصد اشتغال استان را به خود اختصاص داده است. با توجه به اینکه کشاورزی سهم قابل توجهی در اشتغال دارد اما تنها حدود ۲۶درصد ارزش افزوده اقتصادی استان را تشکیل می‌دهد، متوسط درآمد کشاورزان نسبت به سایر بخش‌ها کمتر است و به همین دلیل باید توجه ویژه‌ای به افزایش بهره‌وری در این بخش داشته باشیم.
یکی از چالش‌های اصلی در حوزه بهره‌وری آب این است که تاکنون مدیریت بیشتر بر عرضه و توزیع منابع آب متمرکز بوده و کمتر به مدیریت تقاضا توجه شده است. این امر سبب شده کشاورزان به دلیل محدودیت منابع آبی، هم با نارضایتی روبه‌رو شوند و هم بخشی از درآمد خود را از دست بدهند. اگر بتوانیم مدیریت تقاضا را به شکل مؤثرتری اجرا کنیم، از جمله با به‌کارگیری روش‌های نوین آبیاری، انتخاب محصولات مناسب، مدیریت خاک، فناوری‌های نوین کشاورزی و استفاده از آب‌های غیرمتعارف، می‌توانیم بهره‌وری را به طور چشمگیری افزایش دهیم.
امیدوارم این همایش نقطه آغازی باشد برای برگزاری جلسات تخصصی بیشتر و تعامل بین متخصصان، صاحب‌نظران و علاقه‌مندان به حوزه بهره‌وری در استان.
زمان را مدیریت کنید حمید ملانوری- استاندار همدان
این همایش نقطه آغاز مهمی است که امیدوارم تداوم داشته باشد، چون بهره‌وری یکی از ضرورت‌های اصلی توسعه کشور و استان ماست.
بهره‌وری نه فقط یک موضوع مدیریتی، بلکه اولویت جدی همه دستگاه‌ها، بخش خصوصی، جامعه علمی و مدنی است. همه باید با برنامه‌ریزی علمی، داده‌محور و با استفاده از ظرفیت‌های موجود استان همدان از منابع طبیعی تا منابع انسانی گام‌های مؤثری برداریم.
زمان مهمترین سرمایه ماست؛ اگر از دست برود، بازنمی‌گردد. کار زیاد مهم نیست، بلکه خروجی کار و رضایت جامعه از عملکرد ما اهمیت دارد. آمارها نشان می‌دهد بهره‌وری ما ضعیف است و منابع به درستی استفاده نمی‌شوند.
مثال مهمی در حوزه آب و کشاورزی داریم؛ وزارت نیرو اعلام کرده فقط ۲۵ درصد آب ورودی به کشور به بهره‌برداری رسیده و بخش عمده هدر می‌رود. در عین حال، نمونه‌هایی مانند پروژه جهاد کشاورزی در فراز توی با کاهش یک سوم مصرف آب، 3برابر تولید افزایش یافته است که نمونه‌ای بارز از بهره‌وری است. راهکار اصلی، حرکت از مدیریت سنتی به مدیریت علمی، نوین و دانش‌بنیان است. استفاده از فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی باید در اولویت باشد.
چند نکته کلیدی که در استان باید مدنظر قرار گیرد:
برنامه‌محوری: حرکت بر اساس آمار و اطلاعات دقیق و نقشه راه مشخص.
تمرکز بر اولویت‌ها: استفاده از نقشه جامع تحول استان برای هدایت اقدامات.
مدیریت زمان: بهره‌برداری مؤثر از این سرمایه بی‌بدیل. توجه به دانش‌بنیان بودن: فناوری و نوآوری پایه‌های بهره‌وری‌اند. تعامل و هم‌افزایی: جلوگیری از جزیره‌ای عمل کردن برای استفاده بهتر از منابع. بهتر کار کردن، نه فقط بیشتر کار کردن: کار علمی و دقیق مهم‌تر از حجم کار است. تغییر رویکرد نسبت به منابع: منابع استان باید مانند منابع شخصی محافظت و بهره‌برداری شوند. آب و خاک هر دو باید با اهمیت مساوی مدیریت شوند و توسعه پایدار هدف نهایی ماست؛ استفاده‌ای که نسل‌های آینده نیز بتوانند از آن بهره‌مند شوند.
تخریب تدریجی اما قطعی اکوسیستم قاسم اسدیان، استاد مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی
در این مجال، تلاش دارم با تأکید بر واقعیت‌های زیست‌محیطی و اقلیمی کشور، ضرورت نگاه علمی، مسئولانه و آینده‌نگرانه به مقوله آب و خاک را یادآوری کنم.
تنها ۲ تا ۳درصد از منابع آبی کره زمین، آب شیرین قابل بهره‌برداری است. به بیان دیگر، حتی اگر تمام زیرساخت‌ها و فناوری‌ها را در اختیار داشته باشیم، باز هم با محدودیت طبیعی منابع روبه‌رو هستیم. پذیرش این واقعیت، پیش‌شرط هرگونه برنامه‌ریزی مؤثر در حوزه منابع طبیعی است.
در سطح جهانی، متوسط بارندگی حدود ۷۶۰ میلی‌متر است. این عدد در آسیا نیز مشابه است، اما در ایران میانگین بارندگی به حدود ۲۴۰ میلی‌متر می‌رسد. بر اساس مطالعات آینده‌پژوهی، این میزان در سناریوهای مختلف ممکن است به کمتر از ۲۲۰ میلی‌متر کاهش یابد. به‌عبارتی، ما تنها یک‌سوم بارش جهانی و یک‌چهارم بارش آسیایی را تجربه می‌کنیم.
افزون بر آن، کشور ما در یکی از بالاترین سطوح تبخیر در دنیا قرار دارد؛ به‌طور میانگین سالانه بیش از ۲۱۰۰ میلی‌متر تبخیر در ایران رخ می‌دهد، در حالی که میانگین جهانی این عدد حدود ۷۰۰میلی‌متر است. این شرایط نشان می‌دهد که چرخه آب در کشور به‌شدت آسیب‌پذیر و ناپایدار است.
ایران در بستر اقلیمی شکننده
بیش از ۹۰درصد از وسعت کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده است. تغییرات اقلیمی، افزایش دما و کاهش نزولات جوی سبب شده است که منابع آبی در کشور به‌شدت تحت فشار قرار بگیرند. در استان همدان، در ۶ دهه اخیر متوسط ریزش‌های آسمانی کاهش و دمای متوسط حدود 4/0 درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است. این روند تأثیر مستقیم بر میزان تبخیر، تخریب پوشش گیاهی و کاهش کیفیت منابع خاک و آب دارد.
در پژوهش‌هایی که در استان همدان انجام شده، مشاهده شده است که گونه‌های گیاهی در بسیاری از مراتع به کمتر از یک‌سوم کاهش یافته‌اند. برای نمونه، در منطقه‌ای با 2قطعه مجاور (یکی قرق‌شده و دیگری آزاد)، تعداد گونه‌های گیاهی در قطعه قرق تا ۳۰ گونه افزایش یافته، در حالی که قطعه آزاد به‌شدت فقیر شده و با فقر تنوع گیاهی روبه‌رو است.
متأسفانه در سطح استان، تنها ۲۵ تا ۳۰درصد پوشش گیاهی طبیعی باقی مانده و ۳۰درصد از سطح استان با خاک لخت و بی‌پوشش مواجه است. سهم سنگ و سنگریزه نیز به حدود ۲۵ درصد می‌رسد. این آمارها، زنگ خطر تخریب اکوسیستم را به صدا درآورده‌اند.
سال‌ها پیش در یکی از همایش‌های علمی کشور مقاله‌ای درباره‌ی تأثیر پوشش گیاهی بر منابع آب و خاک ارائه کردم. در آن زمان، سطح آب‌های زیرزمینی در برخی مناطق 5/16 متر بود، اما اکنون به بیش از ۹۰ متر رسیده است. هشدارهایی که از دهه‌ها قبل داده شد، اغلب مورد بی‌توجهی قرار گرفتند.
در بازدید از مزارع استان‌هایی چون همدان، کردستان، خوزستان و مرکزی، مشاهده کردیم که کشاورزانی که تا ۷۰۰ میلیون تومان در زمین‌های خود سرمایه‌گذاری کرده بودند، به‌دلیل کاهش شدید منابع آب و کاهش تعداد دفعات آبیاری از ۳۰ نوبت به ۲ یا ۳ نوبت، عملا با ورشکستگی روبه‌رو شده‌اند.
تخریب اکوسیستم زمانی آغاز می‌شود که نسبت به ارتباط بین آب، خاک و پوشش گیاهی بی‌توجه باشیم. ورود سالانه بیش از ۲۴۰ میلیون متر مکعب رسوب به سدهای کشور، نشان‌دهنده از بین رفتن خاک حاصلخیز و کاهش عمر مفید سدهاست. از ۱۳ رودخانه اصلی در دهه ۹۰، تنها دو رودخانه در حال حاضر پایدار باقی مانده‌اند.
در دهه۶۰، حدود ۹۴میلیارد متر مکعب آب سطحی در کشور جاری بود. این عدد اکنون به حدود ۴۴میلیارد متر مکعب کاهش یافته است.
2 الزام بنیادین در مسیر حل بحران‌ها وجود دارد:
پذیرش مردمی: مردم باید بپذیرند که شرایط تغییر کرده و منابع محدودند. مشارکت واقعی مردم، از جمله دامداران و کشاورزان، نیازمند آموزش، آگاهی و پذیرش نقش محوری آنهاست. ما حتی از شناخت و معرفی یک چوپان نمونه در رسانه‌ها و برنامه‌های آموزشی غافلیم، در حالی که وی در مدیریت منابع نقش مستقیم دارد.
پذیرش مدیریتی و نهادی: ما باید به‌صورت نهادی و ساختاری بپذیریم که منابع محدود است. مدیریت بهره‌ور، بدون پذیرش محدودیت و برنامه‌ریزی دقیق، ممکن نیست. بهره‌وری یعنی انتخاب درست کار و اجرای صحیح آن.
نقش رسانه‌ها در تبیین و آگاه‌سازی نیز حیاتی است. چرا با وجود کانال‌های متعدد تلویزیونی، برنامه‌های آموزشی در حوزه منابع طبیعی، محیط‌زیست و کشاورزی جایگاه شایسته‌ای ندارند؟
در نهایت باید بگویم:
ایران با بحران جدی آب، خاک و پوشش گیاهی مواجه است.
بهره‌وری تنها مسیر ممکن برای مدیریت منابع و حفظ اکوسیستم است.
بدون مردم، توسعه پایدار محقق نمی‌شود.
باید از مدیریت سنتی به سوی مدیریت علمی، داده‌محور و آینده‌نگر حرکت کنیم.
مدیریت تقاضا راهکار اصلی ماست رضا بهراملو، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان
بر اساس آخرین آمارهای پایش و نقشه‌برداری، وسعت اراضی استان حدود یک میلیون و ۱۵۵ هزار هکتار است؛ شامل حدود ۳۰۰ هزار هکتار اراضی آبی و ۸۵۰ هزار هکتار دیم. از اراضی آبی، حدود ۲۱۵ هزار هکتار به زراعت و ۸۵ هزار هکتار به باغات اختصاص دارد.
3واقعیت اساسی که باید بپذیریم:
۱. رشد جمعیت و ضرورت افزایش تولید: ما ناچاریم تولید غذا را متناسب با رشد جمعیت افزایش دهیم. در دنیا، امنیت غذایی به‌مثابه یک ابزار قدرت ملی دیده می‌شود. ۲. محدودیت منابع آب: در ایران آبی برای توسعه جدید وجود ندارد. ما دیگر مجاز به برداشت بیشتر نیستیم، بلکه باید با همین مقدار آب موجود، بهره‌وری را افزایش دهیم. 3- وابستگی شدید کشاورزی به آب: در استان همدان ۸۷ درصد تولیدات کشاورزی به آب وابسته‌اند. پس اگر دغدغه آب نداشته باشیم، عملا آینده تولید را از بین می‌بریم.
شاخص‌های جهانی وضعیت آب در همدان را بحرانی اعلام کرده‌اند؛ بر اساس شاخص «فالکن مارک»، سرانه آب تجدیدپذیر در استان همدان کمتر از ۱۷۰۰مترمکعب است؛ ما در محدوده تنش آبی قرار داریم.
طبق شاخص سازمان ملل، اگر برداشت آب از منابع تجدیدپذیر بالای ۴۰درصد باشد، وضعیت بحرانی است. در بسیاری از مناطق کشور، این رقم بالای صددرصد است. واقعیت تلخ دیگر این است که جمعیت کشور از حدود ۱۶میلیون نفر در سال ۱۳۳۰ به نزدیک ۹۰میلیون نفر رسیده، اما منابع آب تقریبا ثابت مانده است. این یعنی کاهش شدید سرانه آب برای هر فرد.
گزینه‌های ما برای ادامه راه چیست؟
امکان توسعه اراضی دیگر وجود ندارد. حتی در برخی مناطق، به دلیل توسعه واحدهای غیرکشاورزی، سطح اراضی در حال کاهش است.
تنها راه، ارتقاء بهره‌وری آب است. یعنی یا با آب کمتر تولید را حفظ کنیم، یا همزمان مصرف را کاهش و تولید را افزایش دهیم.
سال‌ها قبل نگاه ما به مدیریت عرضه بود؛ سدسازی، پمپاژ، انتقال آب. اما امروز باید به‌جای دنبال کردن آب بیشتر، به فکر مدیریت بهینه همین آب موجود باشیم. این مدیریت به مراتب سخت‌تر است؛ زیرا نیازمند فرهنگ‌سازی، آموزش، اصلاح ساختارها و هم‌افزایی اقتصادی و اجتماعی است. توسعه گلخانه‌ها: گلخانه‌ها راندمان تولید را تا ۱۰ برابر افزایش می‌دهند و مصرف آب را ۸۰ درصد کاهش می‌دهند. در دو سه سال اخیر، سطح گلخانه‌های استان از ۲۱۰ هکتار به ۳۸۰ هکتار رسیده، و شهرستان رزن به‌تنهایی بیش از ۳۰۰ هکتار متقاضی جدید دارد.
توسعه سامانه‌های نوین آبیاری: از ۲۵۰ هزار هکتار اراضی زراعی و باغی، در ۱۸۰ هزار هکتار سامانه‌های نوین اجرا شده‌اند. در باغات هنوز عقب هستیم، اما در برنامه قرار دارد. استفاده از آب‌های نامتعارف: پساب‌ها، آب‌های شور و باران‌گیری در دستور کار است. هدف این است که ۳۰ درصد نیاز آبی از منابع غیرمتعارف تأمین شود.
نقشه راه 40ساله آب و کشاورزی: این سند برای تمامی محصولات مهم مانند انگور، گردو، زعفران و گل محمدی تهیه شده تا با جزئیات مشخص شود که برای هر کدام در حوزه آب و خاک چه اقداماتی باید انجام گیرد. در نهایت، بهره‌وری یعنی: تولید بیشتر با مصرف آب کمتر. این کار نیازمند کار علمی، عزم مدیریتی، مشارکت کشاورزان و حمایت همه‌جانبه است. اگر منابع جدیدی در اختیار نداریم، باید همین منابع محدود را به شکل صحیح مدیریت کنیم. مسیر دشواری است، اما راهی جز این نداریم.
وقت تغییر فرا رسیده است جعفر اصغری، معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای همدان
در برنامه هفتم توسعه، ابعاد گوناگونی به‌طور مستقیم به مدیریت یکپارچه منابع آب اختصاص یافته است. ما در قانون، مواد کلیدی چون مواد ۳۷ تا ۴۰ را داریم که هرکدام با هدف مشخصی طراحی شده‌اند: ماده ۳۷، جبران 5/15میلیارد مترمکعب کسری مخزن را تا 5سال الزامی دانسته، ماده ۳۸ نصب کنتورهای هوشمند و پایش سیلاب‌ها را مطرح می‌کند، ماده ۳۹ به مدیریت مصرف می‌پردازد و ماده ۴۰ بر تعادل‌بخشی تأکید دارد.
این مواد قانونی به روشنی نشان می‌دهند که نگاه قانون‌گذار، تمرکز بر کنترل و بهره‌وری، به خصوص در بخش کشاورزی است؛ زیرا بیش از 90درصد مصرف آب کشور در این بخش اتفاق می‌افتد.
بر همین اساس، ما در شرکت‌های آب منطقه‌ای، وظیفه‌مند شده‌ایم تا برنامه‌های عملیاتی بهره‌وری را طراحی و اجرا کنیم. در سال گذشته، میزان بارندگی در مقایسه با میانگین کوتاه‌مدت 28درصد و نسبت به بلندمدت 15درصد کاهش داشته است؛ این آمار، زنگ خطر جدی برای وضعیت منابع آبی است.
در پاسخ به این بحران، رویکرد وزارت نیرو بر مدیریت تقاضا متمرکز شده؛ سیاست‌هایی نظیر کاهش مصرف، استفاده از آب‌های نامتعارف، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، کنترل و تعدیل برداشت از چاه‌ها و نصب کنتورهای حجمی و هوشمند از جمله راهکارهای مورد توجه هستند.
باید اشاره کنم که اگرچه سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در زمینه ساخت سدها انجام شده مانند هزینه ۹۷۰۰ میلیارد تومانی برای احداث سدهای مختلف اما این پروژه‌ها به‌تنهایی قادر به جبران افت شدید منابع زیرزمینی نیستند.
در حال حاضر، تنها حدود ۴۵۰ میلیون مترمکعب از منابع سطحی برداشت می‌شود، در حالی که میزان برداشت از منابع زیرزمینی بیش از ۱.۷ میلیارد مترمکعب است. این یعنی وابستگی شدید به منابع زیرزمینی و لزوم تغییر مسیر مدیریت منابع آب.
ما در استان طرح‌های مختلفی را اجرا کرده‌ایم: از اصلاح و تعدیل تخصیص‌ها (کاهش ۲۲میلیون مترمکعب برداشت) تا نصب صدها کنتور هوشمند، استفاده از پنل‌های خورشیدی در ایستگاه‌های پمپاژ، و اجرای طرح‌های بزرگ آبرسانی با اعتباری بالغ بر ۲هزار میلیارد تومان.
از سوی دیگر، همکاری خوبی با سازمان ملی بهره‌وری کشور داشته‌ایم و دو طرح ملی با رویکرد گردشگری در تأسیسات آبی و تعادل‌بخشی منابع را دنبال می‌کنیم.
در پایان تأکید می‌کنم که راه نجات منابع آب کشور، نه در توسعه صرف زیرساخت‌های حجیم، بلکه در مدیریت بهینه مصرف، ارتقای بهره‌وری و استفاده از فناوری‌های نوین است. در این مسیر، برنامه‌های اجرایی استان همدان نیز بر محور حفظ آبخوان‌ها، بهره‌گیری از پساب‌ها، و توسعه تغذیه مصنوعی بنا شده‌اند که امیدواریم به نتایج پایدار و اثربخش منتهی شوند.
تغییر اقلیم بر مدیریت سرزمین تأثیر دارد اسفندیار خزائی- مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری
امروزه علم بر این باور است که مدیریت آب در کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست باید به صورت یک حکمرانی درست انجام شود. هر سرزمینی واقعیت‌های خاص خود را دارد که باید به آنها توجه شود. استان همدان در فلات بلندی واقع شده است و دارای چهار حوزه آبریز است که هیچ آبی از مناطق دیگر وارد آن نمی‌شود بلکه آب‌ها از استان همدان منشعب می‌شوند.
ساختار زمین‌شناسی استان همدان مربوط به دوران‌های دوم، سوم و چهارم زمین‌شناسی است. در بالادست حوزه‌ها، لایه‌های شنی نازکی از دوران چهارم وجود دارد که ما در آن کشاورزی می‌کنیم. ذخیره آب زیرزمینی در این لایه‌ها محدود است و اگر بهره‌برداری صحیح انجام نشود، نمک و جیپس که در لایه‌های زیرین قرار دارند، به سطح آمده و سبب شور شدن زمین می‌شوند. متأسفانه در برخی نقاط استان مانند دشت قهاوند، پدیده بیابان‌زایی و فرسایش خاک مشاهده می‌شود. این موضوع تهدیدی جدی برای کشاورزی و محیط زیست استان است.
استان همدان دارای تنوع گیاهی بسیار بالایی است؛ حدود 1800 گونه گیاهی مختلف وجود دارد. در گذشته، ایران و استان همدان نقش مهمی در تأمین گیاهان دارویی و خوراکی جهان داشته‌اند. اما اکنون به سمت کشت گیاهانی رفته‌ایم که نیاز آبی بیشتری دارند و ذخیره آب کمتری برای خاک ایجاد می‌کنند.
تغییرات اقلیمی و افزایش دما نیز سبب کاهش برف و در نتیجه کاهش ذخیره آب طبیعی شده است. برف به عنوان یک منبع آبخیزداری طبیعی عمل می‌کند، اما کاهش بارش برف سبب مشکلاتی در تأمین آب می‌شود.
بارش‌های استان همدان به سمت بارش‌های شدید و کوتاه‌مدت تغییر یافته‌اند که نمی‌توانند ذخیره آب مناسبی ایجاد کنند. به همین دلیل مدیریت سرزمینی و جلوگیری از تخریب خاک بسیار حیاتی است.
دشت‌های استان که از قبل چمنزارهای وسیعی داشتند، به دلیل تغییر اقلیم و فشارهای محیطی، کاهش یافته‌اند. چمنزارها کمک می‌کنند تا آب بهتر در خاک نفوذ کند و ذخیره شود. از دست رفتن چمنزارها سبب افزایش فرسایش خاک شده است.
خاک اهمیت بسیار بالاتری نسبت به آب دارد، زیرا خاک سالم می‌تواند آب را ذخیره و به مرور زمان آزاد کند. اما فرسایش خاک و تخریب پروفیل خاک در بسیاری از مناطق مشکل‌ساز شده است. در این شرایط، آبخیزداری و حفاظت از خاک اهمیت فراوانی پیدا می‌کند.
در برنامه هفتم توسعه، برای استان همدان حدود ۹۰۰هزار هکتار مطالعه شده است و برنامه‌ریزی شده که ۲۵۰هزار هکتار عملیات آبخیزداری انجام شود. این برنامه نیازمند همکاری کشاورزان، صنایع و سایر ذی‌نفعان است.
افزایش درجه حرارت محیط موجب کاهش بارش‌ها و تغییرات اقلیمی می‌شود. به عنوان نمونه، در استان همدان از اردیبهشت تا شهریور ماه دما به حدی افزایش می‌یابد که شرایط کشاورزی بسیار سخت می‌شود. این موضوع نیازمند توجه ویژه و برنامه‌ریزی دقیق است.
حفظ گونه‌های آبزی و گیاهان بومی برای حفظ تعادل زیستی ضروری است. استان همدان دارای گونه‌های منحصر به فردی مانند تیموس دسیس و سایر گیاهان دارویی است که می‌توان روی توسعه و بهره‌برداری پایدار آنها کار کرد. استفاده از گیاهان کم‌آب‌خواه و نزدیک به طبیعت می‌تواند به حفظ منابع آب و محیط زیست کمک کند.
منابع آب و خاک محدودند محمد یزداندوست همدانی، رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی
بحث بحران آب به ویژه در سطح جهانی دیگر یک چالش ساده نیست، بلکه به یک ابرچالش تبدیل شده که می‌تواند مشکلات عظیمی برای کشور به وجود آورد. اگر از همین الان برای آن راهکارهای اساسی نیندیشیم، آسیب‌های فراوانی خواهیم دید. مسأله کاهش بارندگی‌ها و نامنظمی آنها بارها مطرح شد، اما لازم است تأکید کنم که بارندگی‌های مؤثر ما کاهش قابل توجهی داشته‌اند. به عنوان مثال، آمارهایی که درباره میزان بارش اعلام می‌شود، شامل بارش‌های پراکنده و کم‌اثر است که به ندرت می‌تواند تأمین‌کننده نیازهای آبی باشد.
از سوی دیگر، بحث بهره‌وری در کشاورزی اهمیت ویژه‌ای دارد. تولید مواد غذایی در کشور از حدود ۲۵میلیون تن در اوایل انقلاب به حدود ۱۳۰میلیون تن رسیده و طبق پیش‌بینی‌ها باید تا سال ۱۴۳۰ به ۱۸۰ میلیون تن برسد تا بتواند نیاز جمعیت رو به رشد را تأمین کند. با این حال، امکان افزایش سطح زمین‌های زراعی وجود ندارد و حتی در برخی مناطق با کاهش اراضی زراعی روبه‌رو هستیم. مشکلاتی مانند بیابان‌زایی و از بین رفتن تدریجی زمین‌های آبی نیز مزید بر علت شده است.
محدودیت منابع آب و خاک سبب شده که تنها راه ممکن افزایش بهره‌وری باشد. باید با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده بهینه از منابع آبی، تولید را افزایش دهیم. افزایش بهره‌وری علاوه بر افزایش تولید، سبب حفظ منابع طبیعی و کاهش هزینه‌های تولید و در نهایت افزایش قدرت رقابت محصولات ما در بازارهای داخلی و بین‌المللی می‌شود.
مرکز تحقیقات کشاورزی در این زمینه وظیفه سنگینی بر عهده دارد و فعالیت‌های خود را در 2 حوزه آموزش و پژوهش متمرکز کرده است. تمامی پروژه‌ها و اقدامات این مرکز به منظور افزایش بهره‌وری انجام می‌شود. در واقع اگر بخواهیم بهره‌وری را در بخش کشاورزی افزایش دهیم، باید به مراکز پژوهشی و آموزشی توجه ویژه‌ای داشته باشیم. سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش یکی از بهترین و اصلی‌ترین سرمایه‌گذاری‌ها برای افزایش تولید است و امید است این موضوع بیشتر مورد حمایت قرار گیرد.
در طول سال‌ها، مرکز تحقیقات کشاورزی به موضوعاتی پرداخته که هنوز در سطح عمومی جامعه کشاورزی مورد توجه نبوده‌اند. برای مثال، از اوایل دهه ۸۰، تحقیقات مربوط به سامانه‌های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی آغاز شده است. این روش‌ها موجب افزایش بهره‌وری آب تا ۶۵درصد در برخی محصولات شده‌اند. همچنین پروژه‌های متعددی برای اصلاح ساختار خاک، کشاورزی حفاظتی و توسعه کشت‌های گلخانه‌ای در حال انجام است. یکی از پروژه‌های شاخص مرکز تحقیقات، اجرای سیستم آبیاری زیرسطحی روی محصول یونجه است که سبب کاهش ۲۶ درصدی مصرف آب و افزایش ۸۴درصدی بهره‌وری شده است. این روش جدید در باغات انگور ملایر نیز در حال اجراست و امید است نتایج آن به سایر مناطق کشاورزی هم تعمیم یابد.
از دیگر فعالیت‌های مهم، اصلاح الگوی کشت و تولید ارقام جدید گیاهی است که در سال‌های اخیر انجام شده است. به طور مثال، نسل جدید گندم‌های زراعی که مقاوم به بیماری زرد آفت هستند، به طور کامل در استان مورد استفاده قرار گرفته‌اند و عملکرد و کیفیت این ارقام به طور چشمگیری افزایش یافته است.
به طور کلی، پژوهش‌ها و آموزش‌های انجام شده در حوزه کشاورزی سبب شده که ما در زمینه افزایش بهره‌وری، کاهش مصرف آب و افزایش تولید محصولات کشاورزی گام‌های مؤثری برداریم. هر رقم جدیدی که تولید می‌شود، نتیجه سال‌ها تحقیق و پژوهش است و می‌تواند تأثیر اقتصادی قابل توجهی بر استان و کشور داشته باشد. به عنوان نمونه، اگر تنها 100کیلوگرم عملکرد گندم افزایش یابد، در سطح اراضی دیم استان همدان، این به معنای جابه‌جایی اقتصادی چند 100میلیارد تومانی است.
کمبود منابع بر جهت‌گیری بهره‌وری تأثیر دارد مرتضی احمدی‌رحمت- معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای همدان
یکی از نکات کلیدی درباره بهره‌وری آب این است که وقتی صحبت از بهره‌وری می‌کنیم، باید حتما شرایط زمان، مکان و وضعیت اقلیمی را در نظر بگیریم. دوستان در این جلسه به این موضوع اشاره کردند و من نیز یک بار دیگر تأکید می‌کنم که ما در کشوری زندگی می‌کنیم که تنها یک سوم میانگین بارش دنیا را دارد. علاوه بر این، میزان تبخیر بارش در ایران 3برابر میانگین جهانی است و در مجموع حدود 9برابر از میانگین دنیا عقب‌تر هستیم.
بنابراین، شرایط بهره‌وری آب در کشور ما نباید صرفا با میانگین جهانی مقایسه شود.
وقتی صحبت از بهره‌وری مصرف آب در بخش‌های مختلف می‌شود، باید توجه داشته باشیم که کمبود هر کالایی، ارزش و جهت‌گیری بهره‌وری آن را مشخص می‌کند. ما در منطقه‌ای با اقلیم خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کنیم که کمبود آب در آن بسیار شدید است. این شرایط باید مبنای بحث بهره‌وری قرار گیرد.
به طور خاص در استان همدان، حدود ۸۲درصد منابع آب مصرفی ما از آب زیرزمینی تأمین می‌شود و تنها ۱۸درصد آب سطحی است. از نظر توزیع مصرف، تقریبا ۹۰درصد آب مصرفی به بخش کشاورزی اختصاص دارد که بسته به سال، این رقم بین 5/70 تا ۸۲درصد متغیر است. بخش شرب و خدمات تنها ۲ تا ۳درصد از مصرف آب را به خود اختصاص داده است.
بنابراین، اگر بحث ما بهره‌وری آب است، باید در نظر داشته باشیم که در چه شرایطی، با چه توزیع مصرفی و با چه اقلیمی زندگی می‌کنیم و این عوامل تعیین‌کننده مسیر و جهت‌گیری بهره‌وری خواهند بود.
این داده‌ها و تحلیل‌ها کمک می‌کنند که برای بهره‌وری آب مشخص شود و بر اساس واقعیت‌های اقلیمی و الگوی مصرف تصمیم‌گیری شود. من ترجیح می‌دهم بیشتر به بحث و تبادل نظر در این جلسه اختصاص یابد تا بتوانیم به راهکارهای عملی و کاربردی برسیم.
آب بدون درآمد، چالش پنهان مدیریت است فرهاد بختیاری‌فر، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان
استان همدان دارای جمعیتی در حدود یک میلیون و 700هزار نفر است که از این میان، حدود یک میلیون و 100هزار نفر در مناطق شهری و حدود 600هزار نفر در مناطق روستایی ساکن هستند. نسبت جمعیت روستایی استان نسبت به میانگین کشور بالاتر است و همین موضوع لزوم توجه مضاعف به تأمین آب شرب در روستاها را برجسته‌تر می‌سازد.
در حال حاضر، صد درصد جمعیت شهری استان تحت پوشش خدمات آبرسانی قرار دارند که این رقم در سطح کشور 8/99درصد است. شرکت آب و فاضلاب استان همدان دارای حدود ۴۶۰هزار مشترک آب و ۳۱۶هزار مشترک فاضلاب است. جمعیت تحت پوشش خدمات فاضلاب در استان 1/78درصد است، در حالی که این شاخص در کشور حدود ۵۴درصد برآورد می‌شود. همچنین از میان حدود ۱۰۶۸روستای استان، ۸۰۲روستا تحت پوشش خدمات شرکت قرار دارند و مابقی به صورت خودگردان مدیریت می‌شوند.
یکی از مهمترین چالش‌های بهره‌وری در بخش آب، موضوع آب بدون درآمد است؛ مفهومی که به آبی اطلاق می‌شود که از شبکه توزیع خارج شده اما هیچ درآمدی برای شرکت حاصل نمی‌کند. آب بدون درآمد از 3 بخش تشکیل می‌شود: بخشی از آن مربوط به مصارف مجاز بدون درآمد مانند شستشوی مخازن و شبکه، آتش‌نشانی و آب مصرف‌شده در فرآیند تصفیه است. بخش دیگر هدررفت ظاهری است که ناشی از انشعابات غیرمجاز، خرابی کنتورها و خطاهای اندازه‌گیری است. در نهایت، هدررفت واقعی شامل نشت در خطوط انتقال، شبکه توزیع و مخازن می‌باشد. در حال حاضر، آب بدون درآمد در استان همدان حدود ۳۰درصد برآورد می‌شود که از این میزان، حدود ۱۶درصد مربوط به هدررفت واقعی است.
برای کاهش این میزان، شرکت اقدامات متعددی را در سال ۱۴۰۳ به اجرا درآورده است؛ از جمله تعویض ۱۰هزار دستگاه کنتور، شناسایی ۱۷۳۱ انشعاب غیرمجاز، نشت‌یابی ۷۷۷کیلومتر از شبکه توزیع، نشت‌یابی ۹۲کیلومتر از خطوط انتقال، و اصلاح ۱۰۴کیلومتر شبکه فرسوده. کاهش هر درصد از آب بدون درآمد، مستلزم صرف هزینه‌ای در حدود ۳۰میلیارد تومان است که با توجه به منابع محدود و نبود ردیف ملی برای این موضوع، باید تصمیم‌گیری‌ها در این زمینه بر اساس تحلیل‌های اقتصادی دقیق انجام گیرد. به همین دلیل، کاهش آب بدون درآمد تا حد صفر نه ممکن است و نه منطقی، و هدف ما رسیدن به یک سطح بهینه و اقتصادی است که بر اساس شاخص‌هایی مانند شاخص ILI تعیین می‌شود.
موضوع دیگر، اجرای برنامه ایمنی آب یا Water Safety Plan است که به‌عنوان یک ابزار مهم برای تضمین کیفیت و سلامت آب آشامیدنی شناخته می‌شود. این برنامه در واقع مجموعه‌ای از ارزیابی‌ها و اقدامات پیشگیرانه است که خطرات احتمالی در زنجیره تأمین آب، از منبع تا مصرف‌کننده را شناسایی کرده و راهکارهای مقابله با آن را طراحی می‌کند. اجرای این برنامه نیازمند همکاری بین‌بخشی میان وزارت کشور، وزارت نیرو، وزارت بهداشت، محیط زیست، جهاد کشاورزی و سایر نهادهای مرتبط است.
از سال ۱۳۹۷تاکنون، تعداد شهرهای دارای گواهینامه ایمنی آب در استان همدان از یک شهر به 6شهر افزایش یافته و همچنین ۲۸روستا نیز موفق به دریافت این گواهینامه شده‌اند.
در کنار موضوع کیفیت و مدیریت مصرف، بحث بازچرخانی آب و فروش پساب نیز به عنوان یکی از محورهای مهم بهره‌وری مورد توجه قرار دارد. استان همدان دارای حدود ۱۶۰۰کیلومتر شبکه جمع‌آوری فاضلاب و ۷۵کیلومتر خط انتقال فاضلاب است. ظرفیت تصفیه‌خانه‌های موجود نزدیک به یک میلیون متر مکعب در سال است. در سال گذشته، حدود ۱۳میلیون متر مکعب پساب تصفیه‌شده به صنایع مختلف از جمله نیروگاه شهید مفتح، پتروشیمی هگمتانه و شرکت‌های شهرک‌های صنعتی فروخته شده و این میزان از برداشت از منابع آب زیرزمینی جلوگیری کرده است. علاوه بر این، قراردادهایی نیز برای فروش ۵میلیون متر مکعب دیگر از پساب به صنایع در حال توسعه منعقد شده است.
در پایان باید به این نکته اشاره کنم که با وجود چالش‌های ساختاری، کمبود منابع مالی، نبود توسعه متوازن شهری، و فشارهای ناشی از طرح‌های مسکن ملی و اقدام ملی مسکن، شرکت آب و فاضلاب استان همدان تمام تلاش خود را برای افزایش بهره‌وری و کاهش تلفات در حوزه آب به کار بسته است.
