پلتفرم‌های اجتماعی پر از اینفلوئنسرهایی است که با فعالیت‌های مختلف کسب درآمد می‌کنند. اما برخی با ایجاد چالش‌های خطرناک برای ایجاد هیجان و جذب فالوور، جان خود و جوانان را به خطر می‌اندازند و این وضعیت به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است.
متأسفانه در بسیاری از پلتفرم‌های اجتماعی موارد مشابه بسیاری دیده می‌شود که برای جذب فالوور بیشتر جان خودشان را گرو می‌گذارند، از بلندی آویزان می‌شوند، روی ریل قطار می‌خوابند و بسیاری از کارهای خطرناک دیگری که دیدن آنها نه تنها لذت‌بخش نیست، بلکه دغدغه بزرگی برای والدین است تا مبادا فرزندانشان به انجام چنین کارهای مشابهی رغبت پیدا کنند.
در این خصوص با محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل به گفت‌وگو نشستیم تا ببینیم چنین رفتارهایی از منظر اجتماعی و حقوقی چه بازخوردهایی دارد.
تطابق نداشتن هویت مجازی و واقعی، چالش امنیتی و اجتماعی فضای مجازی
سیدناصری، تطابق نداشتن هویت مجازی و واقعی کاربران را عامل تبدیل فضای مجازی ایران به یک چالش امنیتی، اجتماعی و حقوقی دانست و گفت: بر اساس آمارها، تا 60درصد از کاربران اینترنت در ایران با این مشکل روبه‌رو هستند. این وضعیت منجر به افزایش تهدیدات امنیتی نظیر سرقت هویت، ترویج اخبار جعلی و تبلیغات تقلبی و انجام کارهای چالش‌برانگیز و خطرناک می‌شود.
وی در ادامه افزود: تطابق نداشتن هویت مجازی و واقعی سبب تخلفات قانونی مانند اسپم (نامه‌های الکترونیکی)، تبلیغات غیرقانونی و نشر محتوای مجرمانه می‌شود. از دیدگاه سیاست‌گذاری عمومی، این وضعیت نه تنها تهدیدی برای امنیت کاربران فضای مجازی است، بلکه به تضعیف اعتماد عمومی و ترویج تخلفات قانونی منجر می‌شود.
چالش‌های مجازی چیست؟
این پژوهشگر در توضیح چالش‌های مجازی اظهار کرد: با گسترش روزافزون شبکه‌های اجتماعی، رفتارهای کاربران نیز دستخوش تغییرات عمده‌ای شده است.
این پلتفرم‌ها که در ابتدا به‌عنوان ابزاری برای ارتباطات اجتماعی و تبادل اطلاعات طراحی شده بودند، اکنون به بستری برای رقابت در جلب توجه و کسب محبوبیت تبدیل شده‌اند.
در این میان، گروهی از کاربران، به‌ویژه نوجوانان و جوانان، برای دستیابی به شهرت مجازی و افزایش فالوور، به انجام رفتارهای پرخطر و هیجان‌انگیز روی آورده‌اند. این رفتارها که در قالب «چالش‌های مجازی» منتشر می‌شوند، گاه از حد معقول فراتر رفته و به اقداماتی مرگبار و تهدیدکننده امنیت فردی و اجتماعی بدل می‌شوند.
بررسی چالش‌های مجازی از دیدگاه حقوقی
انجام این چالش‌ها نه‌تنها تهدیدی برای جان فرد انجام‌دهنده محسوب می‌شود، بلکه می‌تواند امنیت عمومی را نیز به خطر بیندازد. سقوط فردی از یک ساختمان بلند، عبور از روی پل‌های مرتفع بدون تجهیزات ایمنی، یا انجام حرکات نمایشی در مسیر وسایل نقلیه مانند ایستگاه مترو، نه‌تنها به‌عنوان رفتارهای پرخطر فردی، بلکه به‌عنوان تهدیدی علیه نظم عمومی قابل بررسی هستند. از سوی دیگر، شبکه‌های اجتماعی که چنین محتواهایی را میزبانی و ترویج می‌کنند، می‌توانند در برابر پیامدهای این پدیده مسئولیت قانونی داشته باشند.
این حقوقدان در توضیح مقابله قانونی با پدیده چالش‌های خطرناک در فضای مجازی افزود: بر اساس قوانین ایران، هرگونه اقدام عمدی که سبب ایجاد خطر جانی برای خود یا دیگران شود، قابل پیگرد قانونی است. برخی از مهم‌ترین مواد قانونی که در این زمینه قابلیت استناد دارد، عبارت‌اند از:
ماده 638 قانون مجازات اسلامی:
هرگونه رفتار مغایر با نظم عمومی و اخلاق حسنه جرم محسوب شده و می‌تواند شامل مجازات حبس و جزای نقدی شود.
ماده 614 قانون مجازات اسلامی:
در صورتی که فردی با انجام رفتار پرخطر سبب صدمه بدنی یا مرگ خود یا دیگری شود، مشمول مجازات مقرر در این ماده خواهد شد.
ماده 618 قانون مجازات اسلامی:
هرگونه اخلال در نظم عمومی که سبب سلب آسایش عمومی شود، جرم تلقی شده و می‌تواند منجر به مجازات حبس تا یک سال یا جزای نقدی شود.
طبق قوانین ایران، پلتفرم‌های ارائه‌دهنده خدمات فضای مجازی، مسئولیت نظارت بر محتوای منتشرشده را بر عهده دارند. طبق ماده 749 قانون جرایم رایانه‌ای، انتشار محتوای مروج خشونت و اقدامات پرخطر می‌تواند مصداق اشاعه محتوای مجرمانه باشد و مسئولیت کیفری را برای منتشرکننده و در برخی موارد، برای پلتفرم میزبان ایجاد کند. پلیس فتا به‌عنوان مرجع نظارتی فضای مجازی، می‌تواند در برابر انتشار و ترویج چالش‌های خطرناک مداخله کند.
از دیدگاه حقوقی، بررسی قوانین ایران نشان می‌دهد که هرچند برخی از مقررات موجود، امکان برخورد با این اقدامات را فراهم می‌سازند، اما این قوانین به‌طور خاص برای مواجهه با چالش‌های فضای مجازی طراحی نشده‌اند.
به‌عنوان‌مثال، قانون مجازات اسلامی مقرراتی در زمینه‌ی اخلال در نظم عمومی و تهدید علیه امنیت جانی دارد، اما در مورد نقش پلتفرم‌های مجازی در انتشار چنین محتواهایی، صراحت کافی وجود ندارد.
پدیده “تقلید اجتماعی” در فضای مجازی بسیار مشهود است. کاربران، رفتارهای پرمخاطب را الگوبرداری کرده و در مواردی حتی شدت این رفتارها را افزایش می‌دهند تا توجه بیشتری جلب کنند. نوجوانان و جوانان، به‌دلیل تأثیرپذیری بالا از همسالان، بیش از دیگر گروه‌های سنی در معرض این نوع رفتارهای پرخطر قرار دارند. برخی از این خطرات عبارتند از؛
عادی‌سازی رفتارهای پرخطر: افزایش این چالش‌ها سبب می‌شود که حرکات پرخطر به‌عنوان فعالیتی هیجان‌انگیز و حتی “قابل تحسین” در جامعه جلوه داده شود.
افزایش آسیب‌های جسمی و روانی: افرادی که این چالش‌ها را انجام می‌دهند، در معرض آسیب‌های جدی جسمی و حتی مرگ قرار دارند. علاوه بر این، خانواده‌های این افراد نیز با پیامدهای روانی ناگوار مواجه می‌شوند.
برهم زدن نظم عمومی: برخی از این چالش‌ها سبب ایجاد اختلال در حمل‌ونقل عمومی، راهبندان، و افزایش احتمال وقوع تصادفات می‌شوند.
راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با پدیده چالش‌های خطرناک
سیدناصری برای مقابله با پدیده چالش‌های خطرناک فضای مجازی راهکارهای زیر را پیشنهاد داده است:
اصلاح و تکمیل قوانین مرتبط: لازم است قوانین کیفری با شرایط جدید فضای مجازی به‌روز شوند و مجازات مشخصی برای انجام و ترویج این چالش‌ها تعیین شود. علاوه بر این می‌توان قوانین مشخصی برای نظارت بر عملکرد پلتفرم‌های ارائه‌دهنده خدمات شبکه‌های اجتماعی تدوین کرد تا از انتشار این محتوا جلوگیری شود.
فرهنگ‌سازی و آموزش رسانه‌ای: برگزاری کمپین‌های آموزشی برای آگاه‌سازی نوجوانان و جوانان درباره خطرات این چالش‌ها و تشویق اینفلوئنسرها به تولید محتواهای مثبت و آگاهی‌بخش می‌تواند راهکاری برای مقابله با ایجاد چنین چالش‌هایی باشد.
افزایش نظارت و برخورد قاطع: پلیس فتا باید اقدامات پیشگیرانه‌ای همچون رصد مداوم محتواهای پرخطر انجام دهد همچنین افزایش همکاری بین پلتفرم‌ها و نهادهای نظارتی برای حذف سریع محتواهای خطرناک بسیار مؤثر است.
آموزش و فرهنگ‌سازی
به گزارش ایرنا، چالش‌های خطرناک در فضای مجازی، به‌دلیل ترکیبی از عوامل روان‌شناختی، اجتماعی و فنی، به یک معضل جدی در جوامع مدرن تبدیل شده است. در ایران، این پدیده در سال‌های اخیر روندی صعودی داشته و سبب نگرانی‌های گسترده‌ای در حوزه‌های امنیت عمومی و سلامت اجتماعی شده است.
هرچند برخی مقررات قانونی امکان برخورد با این رفتارها را فراهم می‌سازند، اما ناکافی بودن این قوانین و ضعف در اجرای آنها، سبب گسترش این پدیده شده است.
برای مهار این بحران، لازم است که یک استراتژی جامع مبتنی بر اصلاح قوانین، فرهنگ‌سازی، و افزایش نظارت اجرا شود. در غیراین صورت، ادامه این روند می‌تواند به تهدیدی جدی برای سلامت روانی و جسمی جوانان و امنیت اجتماعی کشور تبدیل شود.
