جای خالی کرسی در چله‌نشینی

آئین کُرسی‌نشینی به نام همدان جهانی شود

■ کارگاه کرسی‌سازی هنوز در بازار قدیمی شهر رونق دارد

 چرا پرونده آئین کرسی‌نشینی و ساخت کرسی با توجه به نوع مرغوب چوب در استان به نام همدان را برای ورود به فهرست ملی و جهانی آماده نمی‌کنیم؟
کافی است راهی بازار قدیمی شهر همدان شوید، در همان راسته نجارها با کارگاه‌هایی روبه‌رو می‌شوید که دست اوستاکارها کروسی‌هایی برای ساخت است. تعداد کرسی‌های نیمه‌ساخته نشان می‌دهد همچنان این چهارپایه گرم در خانه همدانی‌ها حرف اول را می‌زند.
آئین کرسی‌نشینی و ساخت کرسی با توجه به زمستان‌های سخت و پربرف شهرهای غربی کشور و با توجه به کارگاه‌های ساخت کرسی در بازار قدیمی شهر می‌تواند با محوریت همدان در عرصه ملی و جهانی معرف فرهنگ همدانی‌ها باشد.
حالا که کرونا بساط میهمانی‌های بزرگ را برچیده است، کرسی‌نشینی و مرور این فرهنگ و تکمیل پرونده آئین کرسی‌نشینی و ساخت کرسی می‌تواند تا همیشه این چهارپایه گرم را در خاطره تاریخ ماندگار کند. امیدواریم کارشناسان میراث فرهنگی بتوانند با پیگیری ثبت این آئین، کرسی‌نشینی را به نام همدان ملی یا جهانی کنند.
روایت‌های قدیمی را که مرور کنی و به قصه‌های مادربزرگ‌ها سرک بکشی حتما یک پای ماجرا «کرسی» است و حکایت دورهمی‌هایی که حالا کمرنگ شده است؛ به بهانه یلدا سراغ گرمابخش محفل زمستانی رفته‌ایم.
«کرسی» ابزاری گرما بخش است که در شب‌های یلدا جایگاهی برای گذراندن «شوچله» و دورهم‌نشینی‌های خانوادگی محسوب می‌شود و از قدیم مورد استفاده مردم سرزمین و دیارهمدان بوده است. وسیله‌ای که به‌جای بخاری برای گرما بخشیدن به فضای خانه و محل تجمع اعضای خانواده استفاده می‌شده است.
کرسی چهار پایه دارد و از چوب است و بنا بر سلیقه‌های مختلف در اندازه‌های بزرگ و کوچک ساخته می‌شود. این وسیله چوبی طوری مهندسی شده است که در تمامی نقاط خانه قابل تعبیه و استفاده است.

 قصه‌گویی در شب‌های طولانی و سرد زمستان در کنار «کرسی»
معاون گردشگری همدان درباره اهمیت استفاده از «کرسی» به‌جای بخاری در میان مردم همدان، گفت: در استان همدان به ویژه روستاهای استان، سال‌هاست که از کرسی استفاده می‌شود.
علی خاکسار گفت: کرسی وسیله‌ای چوبی است به شکل چهارپایه که در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود و در همین بازار قدیمی همدان امروزه کارگاه‌های ساخت آن موجود است.
خاکسار با بیان اینکه استفاده از «کرسی» از سال‌های دور به‌عنوان میراثی ماندگار در بین مردم همدان مرسوم بوده است، ادامه داد: در برخی از خانه‌های تاریخی و قدیمی همدان «کرسی» از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است به این شکل که در قسمتی از خانه فضایی برای آن تعبیه می‌کردند، به این‌صورت که در محل موردنظر چاله‌ای می‌کندند و کرسی را مستقر می‌کردند که مبادا تکان بخورد تاجایی که این سبک کاربری در معماری آن زمان جایگاه خاص خود را پیدا کرده است.
وی خاطرنشان کرد: «کرسی» در خانه‌های تاریخی همدان علاوه‌بر ارزش و اعتباری که از لحاظ گرمایشی داشته محل تجمع اعضای خانواده در شب‌هایی بوده که آن زمان هم سرگرمی وجود نداشته است.
وی افزود: قصه‌گویی و متل‌گویی در شب‌های طولانی و سرد زمستان آن هم در کنار «کرسی» با اعضای خانواده 2 مقوله ارزشمند هستند که از لحاظ مردم‌شناختی جایگاه ویژه‌ای از گذشته تا به امروز نسل در نسل به میراث مانده است.
  بالاترین بخش کرسی به بزرگ خانواده اختصاص دارد
معاون گردشگری همدان ادامه داد: در گذشته بالاترین بخش کرسی به بزرگ خانواده و بخشی که به درِ ورودی اتاق نزدیک بوده به مادر خانواده تعلق داشته است.
وی افزود: نظام توجهات در مجلس فضای پیرامون چهارچوبی که به آن کرسی گفته می‌شود متمرکز بوده و متناسب با شأن و منزلت افراد از فضای کرسی استفاده می‌شده است.
وی با اشاره به تأثیرگذاری کاربرد «کرسی» در خانه‌های مردم همدان، تأکید کرد: تجمع اعضای خانواده و فامیل به موجب وجود کرسی در بیشتر منازل به‌ویژه در شب‌های یلدا نمادی از فرهنگ اسلامی و نشأت گرفته از مردمداری مردمان این دیار است که این فرهنگ متأسفانه امروزه با تغییر سبک زندگی و جایگزین شدن بخاری، شومینه و ... به جای کرسی، کمرنگ و در برخی نقاط فراموش شده است.

 «کرسی» بهانه‌ای برای شب‌نشینی و دورهمی‌های خانوادگی
در گفت‌وگو با یکی از قدیمی‌ترهای، همدانی عنوان شد: در بیشتر خانه‌های همدان به‌دلیل زمستان‌های پربرف کرسی به‌عنوان وسیله گرمایشی فضای خانه، پای ثابت خانه‌های همدانی‌ها بود.
اگرچه چراغ علاءالدین و بخاری هم بود اما همدانی‌ها ترجیح می‌دادند بیشتر از کرسی استفاده کنند.
حاج مهدی افراشته گفت: سال‌های سال مردم همدانی‌ها از کرسی استفاده می‌کردند و با آن خو گرفته بودند؛ چون فقط به‌عنوان وسیله گرمایشی به آن نگاه نمی‌کردند بلکه کرسی را بهانه‌ای برای شب‌نشینی و دورهمی‌های خانوادگی و فامیلی می‌دانستند.
افراشته با بیان اینکه اگرچه تهیه سوخت کرسی دغدغه‌های خود را داشت، ادامه داد: البته برای تأمین سوخت موردنیاز برای روشن کردن منقل کرسی، فصل سرما آغاز نشده به فکر آن بودیم؛ بنابراین یا چوب درختان خشک شده را جمع‌آوری می‌کردیم یا زغال آماده می‌خریدیم.
وی ادامه داد: سبک زندگی امروز نسبت به گذشته تغییر کرده و حالا باید کرسی را در نمایشگاه‌های گردشگری یا صنایع دستی به نسل جدید نشان دهیم.
 «کرسی» نماد باهم بودن خانواده بود
ملوک میرمعینی یکی دیگر از زن‌های مسن همدانی نیز در این‌باره گفت: کرسی برای مردم بیشتر نماد باهم بودن خانواده بود و بهانه‌ای برای دور هم جمع کردن اعضای خانواده و فامیل به حساب می‌آمد.
وی تصریح کرد: کرسی تنها وسیله گرمایشی خانه نبود بلکه اغلب غذایی که قرار بود برای ظهر یا شام آماده کنیم، داخل منقل روی آتش زیر خاکستر می‌گذاشتیم تا به‌آرامی پخته شود و گرم بماند؛ یا مثلا کتری آب را اول صبح روی آتش منقل که زیر کرسی داخل چهارپایه قرار دارد، گذاشته و بعد که آب جوش آمد چای را دم می‌کردیم.

 کرسی موجب می‌شد افراد از عوارض درد دست و پا در امان بمانند
میرمعینی ادامه داد: قرار گرفتن در زیر لحاف کرسی لذت خاصی داشت که هیچ وسیله گرمایشی آن را ندارد، به‌ویژه زمانی که هوا سردتر می‌شود وسیله مناسبی برای گرم کردن خانه و بدن اعضای خانواده بود.
به گفته این بانوی همدانی، قرار گرفتن در زیر کرسی موجب می‌شود افراد از درد دست و پا در امان بمانند و از گرمای بیشتری بهره‌مند شوند.

 کرسی محلی برای بازگو کردن خاطرات
حسن محمدی نیز می‌گوید: همیشه برای ما کرسی به غیر از گرمابخشی محلی برای بازگو کردن خاطرات دوران کودکی بوده است.
وی ادامه داد: امروزه به‌ندرت حتی در خانه‌های پدری این وسیله گرمابخش هنوز وجود دارد اما نسل جوان گرایش عجیبی به داشتن کرسی حتی به اندازه کوچک دارند.
کرسی محلی برای گردهم آمدن اعضای خانواده در کنار یکدیگر بود به‌طوری‌که با وجود دیگر وسایل گرمایشی، مردم ترجیح می‌دادند از کرسی استفاده کنند زیرا وسیله‌ای بی‌خطر است و عوارضی چون گازگرفتگی، خفگی و ... ندارد.
محمدی گفت: با توجه به اینکه مردم تمایل دارند به سمت زندگی مدرنیته بروند اما جایگاه کرسی در بیشتر خانه‌های مردم روستاهای استان همدان حفظ شده، چون اهالی برای کرسی که بهانه‌ای برای دورهم جمع شدن اعضای خانواده است، ارزش خاصی قائلند.
کارشناس فرهنگی میراث فرهنگی همدان نیز درباره کاربرد کرسی در همدان، گفت: از نظر فرهنگ مردم‌شناسی، می‌توان کرسی را نمادی از همبستگی و اتحاد اعضای خانواده و فامیل دانست.
فریبا نعمتی تصریح کرد: البته درحال‌حاضر وجود کرسی در استان به‌ندرت دیده می‌شود و این نشان‌دهنده تمایل مردم به سمت زندگی‌های امروزی بدون کرسی و استفاده از شومینه، پکیج، شوفاز و بخاری‌های گازسوز است.
نعمتی ادامه داد: وجود فرهنگ غنی استحکام‌بخشی به خانواده و اهمیت دادن به دورهمی‌های شبانه در فصل سرما سبب شده است برخی روستاهای همدانی‌ها با تغییر کاربری وسایل متنوع گرمایشی هنوز هم از کرسی استفاده کنند. وی تأکید کرد: استفاده از کرسی هنوز در بیشتر روستاهای همدان همچنان رواج دارد.
این کارشناس فرهنگی گفت: شکل و شمایل کرسی و تزئیناتی که بر روی لحاف مخصوص آن انجام می‌شود خود زیبایی خاصی به اتاق خانه‌ها می‌بخشد که شاید دیگر وسایل گرمایشی این جاذبه را نداشته باشند.
نعمتی یادآور شد: آنچه در بین مردم همدان مرسوم است وجود کرسی در شب یلدا و دورهمی‌های این شب طولانی از سال است که از آن به نام «شوچله» یاد می‌کنند.
کرسی تنها یک وسیله چهار پایه چوبی نیست بلکه از اجزایی مانند یک عدد منقل آهنی و مقاش جهت روشن کردن آتش مورد نیاز، یک مجموعه گرمایشی را تشکیل می‌دهند که نوع سوخت مورد نیاز هم در برخی مناطق براساس سلیقه و امکانات موجود متفاوت است.
 گفتنی است، کرسی در خانه‌های مردم همدان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود، به‌طوری‌که به جز گرما بخشیدن به فضای خانه، محلی برای دور هم جمع‌شدن اعضای خانواده و گاه اعضای فامیل به‌ویژه در شب‌های سرد فصل زمستان به‌کار می‌رفته است.
امروزه این وسیله گرمابخش که میراثی به‌جامانده از سال‌های دور مردم همدان است، هنوز جایگاه خود را در حافظه مردم حفظ کرده است.
اهمیت «کرسی» در خانه‌های مردم همدان تا آنجا بود که از آن به اجاق خانه هم تعبیر می‌شده است.
در دیگر مناطق کشور ممکن است بسیاری از میراث‌های قدیمی از بین رفته باشد اما از آنجا که کرسی گرمابخش خانه‌های مردم دیار همدان بوده در طول سالیان متمادی حتی با تغییر سبک زندگی و جایگزین شدن بخاری‌های آهنی و گازسوز، اما هنوز هم مردم در برخی از روستاهای همدان ترجیح می‌دهند همچنان از کرسی استفاده کنند.