آموزشوپرورش با تعلیم و تربیت در ایران از دوران باستان تا اواسط دوره قاجار و سپس از اواسط دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی‌ها در سال 1357 دچار تحولات و تغییرات گوناگون در محتوا و شیوه‌های آموزشی شده است.
اگرچه با ابلاغ سیاست‌های کلی سند تحول در اردیبهشت 1392 به‌وسیله مقام معظم رهبری مهم‌ترین موضوع روز آموزشوپرورش در یک دهه گذشته اجرای سند تحول بنیادین در آموزشوپرورش بوده و همچنان بنا به اعلام وزیر کنونی محسن حاجی‌میرزایی، تمام تلاش دست‌اندرکاران آن اجرای دقیق این سند است ولی با نگاهی کارشناسانه متوجه می‌شویم درحال‌حاضر از چشم‌انداز سند تحول بنیادین که در دوره وزارت وزیر همدانی حمیدرضا حاجی‌بابایی تصویب و ابلاغ شده، عقب مانده و بسیاری از بندهای آن سند تاکنون به مرحله اجرا نرسیده است.
از طرفی در سال 1398 اتفاق تاریخی عجیبی در آموزشوپرورش و آموزش عالی کشور رخ داد که به‌طور کلی می‌تواند خود سند تحول بنیادین را نیز دچار تحول بنیادین کند و آن مسأله گسترش ویروس منحوس و حقیر در عین‌حال خطیر کرونا در جهان و ایران است که در طول تاریخ آموزشوپرورش بی‌سابقه بوده است که تمامی آموزش‌های رسمی و حضوری تعطیل و به آموزش‌های از راه دور و مجازی مبدل گردد. از آنجایی که بیشتر بندهای سند تحول بنیادین مدرسه‌محور و دانش‌آموزمحور است، با تعطیلی مدارس که از ابتدای اسفند 98 تاکنون و پایان سال تحصیلی 99-98 و آغاز سالتحصیلی ۱400-99 که انتظار می‌رود و آن‌گونه که مسئولان ستاد ملی کرونا اعلام کرده حداقل تا اسفند 1400 ادامه‌دار خواهد بود. دچار چالش جدی شده است و عملاً بسیاری از آن اهداف در آموزش‌های مجازی تحقق نخواهد یافت.
مگر تا زمانی که به شرایط عادی پیش از کرونا برگردیم و آموزش‌های حضوری دوباره آغاز شود. پس با این وضعیت اجرای سیاست‌های کلی سند تحول و خود سند تحول دوباره با تأخیر و کندی پیش خواهد رفت و همچنان آموزشوپرورش از اهداف اصلی ایجاد حیات طیبه و تربیت دانش‌آموزان براساس آموزه‌‌های دینی و ملی عقب خواهد افتاد.
حال نگاهی می‌اندازیم به شیوه‌های تعلیم و تربیت در دوره‌های مختلف تاریخی و یکصد سال اخیر که به‌نوعی آموزشوپرورش به‌حالت رسمی درآمده و تنها شیوه‌های آن متفاوت بوده است.
فرایند تحول نهادهای آموزش به‌تدریج و با فراز و فرود فراوان در ایران ادامه داشت تا اینکه در دوره قاجاری عاملی تأثیرگذار بر این فراز و فرود تاریخی آشکار شده است.
اواسط سلطنت فتحعلی شاه اعزام محصلان به غرب آغاز شد که فارغ‌التحصیلان پس از برگشت در سفرنامه‌های خود از نهادهای علمی- فنی و آموزش غرب مطالبی نوشتند و از پیشرفت‌های علمی غرب گزارش دادند که موجب آشنایی ایرانیان با نهادهای آموزشی غرب شدند و همین امر موجب ایجاد مدارسی چون دارالفنون توسط امیرکبیر در دوره ناصری گردید.
علاوه بر این آیت‌ا... طباطبایی به تأسیس مدرسه اسلام همت گماشت و در تلاش برای ایجاد مدرسه‌ای مستقل از حکومت برآمد.
مکتبخانه در حقیقت تلاش داشت دروس دینی را از قبیل قرائت قرآن، شرعیات، خط، املا، زبان عربی در کنار ادبیات فارسی و کتابی مثل گلستان سعدی و نیز جغرافیا که به آن معجم‌البلدان گفته می‌شد آموزش دهد.
درست به یاد دارم پیش از انقلاب در سال 1353 به مدرسه جید بروم در روستا به مکتبخانه می‌رفتم و نخستین آموزش در آنجا آموزش جزء سی‌ام قرآن که به آن چارکه می‌گفتند و با هو الفتاح العلیم و دعای رب یسر و لا تعسر سهل علینا یا رب العالمین آغاز می‌شد. از طرفی در کنار این ابیاتی از گلستان سعدی را می‌خواندیم که می‌گفت: به چه کار آیدت ز گل طبقی/ از گلستان من ببر ورقی/ گل همین پنج روز و شش باشد/ وین گلستان همیشه خوش باشد.
غرض اینکه در کنار آموزش دینی، آموزش ادبیات مرسوم بود و کسانی که در مکتبخانه خواندن و نوشتن را توأمان یاد می‌گرفتند میرزا می‌شدند. در حوزه علمیه نیز که روشی مشابه مکتبخانه داشت پیش از هر چیز باید به مقدمات علوم از جمله عربی آشنا می‌شدیم. در دهه 60 توفیق داشتم مدتی در حوزه علمیه مرحوم آخوند ملاعلی همدانی جامع‌المقدمات بخوانم.
نخستین چیزی که در آن کتاب پیش از هر چیز باید توجه کرد جهت علم بود؛ یعنی الهی بودن. به همین دلیل جمله معروف اول العلم معرفه الجبار و آخره تفویض امر الیه، زینت‌بخش صفحه نخست کتاب بود و سپس وارد صرف میر می‌شد و ضرب را آغاز می‌کرد. در مکتبخانه کتاب نصاب‌الصبیان که بحور عروضی را یاد می‌داد و حدود 200 بیت بود، مرسوم بود تا کودکان آن را حفظ کنند، به قول استاد آیت ا... حسن‌زاده‌آملی این نصاب در حقیقت برای کودکان نبود؛ زیرا مطالب آن برای کودکان دشوار بود و نصاب رجل بود.
دختران نیز به مکتبخانه می‌رفتند ولی آموزش نوشتن برای آنها مرسوم نبوده است تا اینکه در سال 1324 قمری مدرسه دوشیزگان توسط بانو بی‌بی خانم وزیر اف برای دختران گشایش یافت و بعدها به‌دلیل مشکلات زیاد تعطیل شد.
از آنجایی که بالا بردن سطح فرهنگ جامعه از اهداف اصلی انقلاب مشروطه بود در سال 1326 هجری قمری تمامی دبستان‌های دولتی تحت نظر وزارت فرهنگ قرار می‌گیرند. این مدارس در سال 1326 قمری توسط خانم طوبی آزموده تأسیس شده بودند و بعدها نیز این مدارس دخترانه به مدرسه ناموس تغییر نام دادند.
و اما مدارس به شیوه نوین و امروزی اگرچه در سال 1278 شمسی مدرسه‌ای از طرف وزارت خارجه تأسیس شد ولی تا پایان دوره قاجار مدارس و آموزشوپرورش به شیوه سنتی اداره می‌شد.
تا اینکه در سال 1304 تا 1309 مدارس جدید در دوره رضاشاه پایه‌گذاری شد و مکتبخانه‌ها و مدارس قدیم تعطیل شدند. اگرچه در روستاها تا سال‌های انقلاب نیز برخی مکتبخانه‌ها دایر بود و از این دوران مدارس جدید زیرنظر وزارت فرهنگ اداره می‌شد، دانشسراها نیز در این 2 سال تأسیس شدند؛ در سال 1313 دانشگاه تهران تأسیس و آموزش عالی پایه‌گذاری شد.
تغییر نظام آموشی از سنتی به جدید در دوره رضا شاه اتفاق افتاد؛ زیرا در تغییر و تحول فرهنگی مدنظر وی نقش مؤثری داشته‌اند.
بدون قضاوت در اینکه این تغییر شیوه آموزش چه تبعات مثبت و منفی داشته است به ذکر سیر تاریخی تحول آموزشوپرورش در ایران پرداختیم.
از زمان آغاز دوره پهلوی و ایجاد مدارس جدید شیوه‌های آموزشی بسیاری در ایران به‌وجود آمده و از نظام 3-3-6 قدیم تا نظام ترمی- واحدی و سپس سالی- واحدی و بازگشت دوباره به نظام 3-3-6 از دوره وزارت حاجی‌بابایی. اگرچه سال گذشته نخستین سالی بود که نظام 3-3-6 با حذف دوره پیش‌دانشگاهی تحقق پیدا کرد ولی باید دانست ایجاد تحول در آموزشوپرورش بسیار پرهزینه و زمان‌بر است و علت اینکه سند تحول آموزشوپرورش به‌درستی اجرا نمی‌شود و یا به‌کندی پیش می‌رود، همین است.
مقام معظم رهبری در دیدار اخیرشان با مسئولان آموزشوپرورش به نکات بسیار مهمی درباره اجرای سند تحول و لزوم بازنگری در آن در حین اجرا برای رسیدن به اهداف آن که تربیت فردی مؤمن و مسئولیت‌پذیر اشاره کردند که باید مورد توجه جدی قرار گرفته و به آنها عمل شود تا حیات طیبه‌ای که در سند تحول اشاره شد، محقق شود .
همان‌طور که در بالا اشاره شد با شیوع کرونا باید منتظر تحول جدید در سند تحول بنیادین نیز باشیم؛ زیرا آموزش‌های مجازی شیوه جدیدی است که بسیاری از اهداف سند تحول که براساس آموزش حضوری و دانش‌آموزمحوری نوشته شده، امکان فعلیت یافتن نخواهند داشت باید منتظر باشیم تا ببینیم آموزش‌های مجازی به چه سمت‌وسویی خواهد رفت.
