وقتی 200 سال پیش آقا زین‌العابدین تبریزی با تلاش فراوان حمایت عباس‌میرزا ولیعهد فتحعلیشاه قاجار را به دست آورد و نخستن چاپخانه ایران را تأسیس کرد، هیچگاه تصور نمی‌کرد سال‌ها بعد صنعت نشر، به چنان جایگاهی برسد که با حضور خود بر علم، دانش و اندیشه تأثیر بگذارد. اما این اتفاق افتاد و حالا بدون چاپ و نشر، چرخ‌های هیچ توسعه‌ای نمی‌چرخد.
چاپ کتاب و نشریات در دوره‌های مختلفی از تاریخ ایران معاصر اهمیت ویژه‌ای داشته است. در زمان اشغال ایران توسط متفقین، کودتای 28 مرداد، پیروزی انقلاب اسلامی ایران و چندین اتفاق دیگر، مطبوعات و کتاب نقشی بی‌بدیل داشته‌اند. بیش از آن نیز در سراسر تاریخ معاصر ایران، تولید اندیشه جز با کتاب و روزنامه میسر نبوده و در زمان حال هم توسعه، بدون این صنعت عظیم و مواهب ناشی از آن قابل باور نیست.
در سال‌های اخیر صنعت چاپ در ایران از منظر تولیدات کاغذی در حوزه‌های مختلف دستخوش تغییرات زیادی شده است. در زمان‌هایی تولیدات افزایش پیدا کرده و بالا رفتن این آمار، اندیشه و رویکرد جامعه ایران به مسائل مختلف را تغییر داده و نیز از لحاظ اقتصادی چرخ‌های بسیاری را به چرخش درآورده است. اما در زمان‌هایی هم به دلایل مختلف اقتصادی و غيراقتصادی، تولیدات عرصه چاپ و نشر کشور افول کرده و آسیب‌هایی در بخش‌های مختلف وارد کرده است.
روی کار آمدن دولت تدبیر و امید ناشران ایران و استان را به امیدواری بیشتر واداشت؛ چراکه مدیران فرهنگی جدید بنا بود رویکردی متفاوت با مدیران قبلی داشته باشند. با اینکه به نظر می‌رسد شرایط بهتر از قبل شده اما همچنان بعضی مشکلات باقی هستند. در همین زمینه با لیلا درویشی کارشناس چاپ و نشر اداره کل فرهنگ و ارشاد همدان گفت‌وگو کردیم. وی درباره وضعیت کلی چاپ و نشر کتاب در همدان می‌گوید: «همه ما می‌دانیم که رشد و توسعه هر فرهنگ و تمدنی ریشه در رشد فکری و فرهنگی آن جامعه دارد و این رشد فرهنگی نیز بدون توسعه تفکر کتابخوانی فراهم نخواهد شد.
باید اذعان داشت که با وجود رشد قابل توجه رسانه‌های گوناگون جمعی هنوز هم هیچ رسانه‌ای نتوانسته است نقش کتاب را در رشد تمدن‌ها ایفا کند. به فرموده مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه در بین مناطق گوناگون کشور همدان یک نمونه کم‌نظیر و در تعداد علما و فضلا در علوم و فنون مختلف شگفت‌آور است. همدان در حوزه چاپ و نشر جزو استان‌های فرهنگی است، و جزو 10 استان برتر است، در حوزه چاپ، همدان جزو 5 استان برجسته کشور است که با احیاي مجدد اتحادیه چاپخانه‌داران در شهریور ماه امسال امید آن می‌رود که بتوان به این صنعت کمک بیشتری کرد.»
درویشی برای اثبات حرفهای خود از آمار نیز صحبت می‌کند. آن‌طور که وی می‌گوید تا پایان مردادماه سال 1394 تعداد 87 عنوان کتاب با تیراژ 235 هزار شمارگان با موضوعات مختلف علوم در از بین تعداد تقریبی 30 ناشر (از بین 60 ناشر فعال در 5 ماهه ابتدای سال 1394) در استان همدان به چاپ رسیده و منتشر گردیده است که در این میان بیشترین آمار علوم عملی به خود اختصاص داده است.
درویشی آمار امسال و سال گذشته را کم تفاوت می‌داند اگرچه به روند موجود خوش‌بین است: «با توجه به اینکه آمار شهریورماه سال 94 در این آمار قید نشده بنابراین در حال حاضر تفاوت محسوسی نمی‌توان در مقایسه با سال گذشته مشاهده کرد و تقریباً آمار مقایسه‌ای یکسانی را نشان می‌دهد. اما چنانچه بخواهیم تعداد مجوزهای صادره کتاب و ارسال بررسی پیش‌نویس کتاب را در نظر بگیریم سال 94 در مقایسه با سال‌های گذشته روند خوب و رو به رشدی داشته است.»
بر اساس آماری که کارشناس نشر و چاپ اداره فرهنگ و ارشاد همدان اعلام کرده همدان از لحاظ آمار در بین 10 استان برتر کشور است. در نشر كتاب استان‌های کشور در 4 ماه نخست سال 1393، استان تهران با 14 هزار و 602 عنوان، آمار بیشترین کتاب را به خود اختصاص داده است که از آن میان 4 هزار و 179 عنوان آن ترجمه و 10 هزار و 425 عنوان تألیفی‌اند. استان قم نیز 2 هزار و 564 عنوان کتاب در رده دوم قرار دارد که در این میان 2 هزار و 253 عنوان اثر تألیفی و 311 اثر ترجمه مشاهده می‌شود. رده سوم نیز با 680 تعداد عنوان کتاب از مربوطه به استان خراسان رضوی است که آثار ترجمه 112 عنوان کتاب و در تألیف 568 اثر را شامل می‌شود.
همچنین استان اصفهان با 445 تعداد عنوان، آذربایجان غربی با 322 عنوان، مازندران 209 عنوان، فارس 169 عنوان، البرز142 عنوان، همدان 123 عنوان، یزد 112 عنوان، قزوین 109 عنوان، گیلان 88 عنوان، کرمان 79 عنوان کتاب در رده بعدی هستند و استان هرمزگان با انتشار یک عنوان کتاب کمترین تعداد را به خود اختصاص داده است.
درویشی مشکلات موجود را چنین برمی‌شمارد: «آمار منتشر شده حاکی از آن است که گردش مالی بازار نشر در کشورمان پایین بوده و همین سوددهی پایین، زمان طولانی‌مدت عرضه محصولات و شمارگان متوسط 700 تا هزار و 500 نسخه برای کتاب سبب شده است تا سرمایه‌گذاران حرفهای کمتر تمایل برای حضور در بازار فرهنگ داشته باشند که استان همدان نیز از این قاعده مستثنا نبوده است؛ زیراکه ناشران هزینه می‌کنند و بازگشت سرمایه اولیه و سود طی زمان یکساله انجام می‌شود در صورتی که سرمایه‌گذاری در تولید دیگر محصولات بر اساس استانداردهای رایج با سودی حداقل 25 درصد همراه است. وضعیتی که در بازار کتاب وجود ندارد و فشارهای اقتصادی بر صنعت نشر مانع از افزایش قدرت ریسک سرمایه‌گذاران شده است.»
اما وقتی پای حرف ناشران همدانی می‌نشینیم آنها دل پُری از اوضاع دارند. مديرمسئول انتشارات فراگير هگمتانه می‌گوید تا 2 سال پيش به طور ميانگين 80 تا 100 عنوان كتاب منتشر مي‌كرده است اما اين روزها از وضعیت چاپ و نشر استان ناراضی است.
عباس احمدی مقیم می‌گوید: «طي 2 سال اخير به دليل مشكلات مختلف در اين حوزه تعداد عناوين چاپ شده به 50 عنوان كاهش يافته است، ضمن اينكه حتي تيراژ نيز با كاهش چشمگير از هزار تا 3 هزار جلد در سال‌هاي گذشته به 500 جلد در سال‌هاي اخير رسيده است.» از نظر وی مهمترين مشكلاتی كه اخيراً باعث ركود صنعت چاپ و نشر شده است بالا بودن هزينه تمام شده كتاب، استقبال نکردن مخاطبان از كتاب‌هاي غيردرسي و كيفيت پايين محتواي كتاب‌ها و مهمتر از همه اينكه مؤلفان مخاطب‌شناسي مناسبي در زمينه تأليف كتاب ندارند می‌داند.
احمدي‌مقيم عقیده دارد: «اگر مسئولان با برنامه‌ريزي و تدابير خاص، ارائه تسهيلات و حمايت ويژه از ناشران صنعت چاپ را رونق دهند بي‌شك تحول چشمگيري نيز در بحث اشتغالزايي به وجود خواهد آمد.»
مسئول انتشارات سپهر دانش مهمترين مشكلاتي را كه از سال 90 باعث ركود در صنعت چاپ و نشر شده است را قطع حمايت‌هاي دولت شامل قطع سهميه كاغذ‌هي سوبسيددار، وام‌ها و... می‌داند.
اصغرنژاد به همدان‌پیام می‌گوید: «در استان همدان نيز متأسفانه اداره فرهنگ و ارشاد اسلامي رابطه خوبي با ناشران ندارند و حتي اگر ناشران باسابقه ورشكست شوند جوياي علت اين ورشكستگي و مشكلات ناشران نمي‌شوند كه نتيجه چنين وضعيتي حاكم شدن ركود بر صنعت چاپ و نشر در استان است. انتشارات سپهر دانش پيش از اين به طور ميانگين ساليانه 30 عنوان كتاب با تيراژ هزار و 500 جلد، چاپ مي‌كرد كه با توجه به تحريم‌هاي اخير، حمايت نکردن دولت از ناشران، گران بودن مواد اوليه و... هم در بحث تعداد عناوين و هم بحث تيراژ و شمارگان نسبت به سال‌هاي 89 و 90 با كاهش 50 درصدي مواجه شده‌ايم. از آغاز سالجاري تا حدودي رونق نسبي بر صنعت چاپ حاكم شده است كه اميدواريم با حمايت مسئولان استان تا پايان سال شاهد رونق گرفتن صنعت چاپ در كشور و به تبع آن در استان همدان نيز باشيم.
اصغرنژاد همچنين تداوم در برگزاري نمايشگاه كتاب در استان را يكي از راهكارهاي رونق گرفتن صنعت چاپ می‌داند:«متأسفانه برگزاري نمايشگاه كتاب در همدان كاملاً از رونق افتاده است و در طول 3 سال اخير يك نمايشگاه درخور نيز برگزار نشده است. سال گذشته نيز نمايشگاه كتاب در زمان تعطيلي دانشگاه‌ها برگزار شد كه عملاً اينگونه برگزار كردن نمايشگاه هيچ نفعي براي ناشران ندارد. اين در حالي است كه برگزاري شايسته و مداوم نمايشگاه كتاب يكي از راه‌هاي حمايت از ناشران است.»
