حتی اگر خودمان هم در آنجا زندگی نکرده باشیم حتماً صفا، عشق، اصالت و هویت محله، کوچه و خانه مادربزرگ را یادمان هست، محله‌ای که خاطرات بسیاری از اهالی شهر در آن گم شد و هر چقدر دنبالش گشتیم مدرنیته دیدیم.
«پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعتبار خود را مدیون پیشینه تاریخی و تمدن پرفراز و نشیبش می‌داند، محلات قدیمی آن یکی از نمادهای هویت فرهنگی و تاریخی مردم شهر است اما چقدر از این هویت نگهداری کرده‌ایم؟ چند محله هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده است؟ زندگی در چند کوی و برزن شهر جریان دارد؟ آیا هنوز هم چمنِ محله‌ها به‌راه است و اهالی محل عصرهای تابستان خنکای چشمه و جوی وسط چمن را حس می‌کنند؟
از میان محلاتی چون محله آقاجانی‌بیگ، امامزاده یحیی، حاجی، شالبافان، کلپا، نظربیگ، جولان، بنه بازار، کبابیان، چوپان‌ها، قاشق‌تراشان و سبدبافان چند محله را انتخاب کردیم و راهی آنها شدیم.
ابتدای خیابان تختی همدان محله‌ای است که می‌گویند نخستین کاروان حج شهر همدان در آنجا تشکیل شد و حج‌گذاران از این محل راهی سفر شدند، «محله حاجی». با یکی از قدیمی‌های محل هم‌کلام شدیم. او می‌گفت چیز زیادی از محله قدیمی باقی نمانده، همه خانه‌های قدیمی را خراب کردند و به جایش آپارتمان ساختند. به وسط کوچه‌ای که در آن هستیم اشاره می‌کند و می‌گوید چمنِ محله هم اینجا قرار داشت که از بین رفت، سپس به آن طرف کوچه را نشان می‌دهد و می‌گوید آن خانه را می‌بینید پیش‌تر زندان همدان در این محل بود.
با وجود اینکه در محله حاجی اثر زیادی از بافت قدیمی باقی نمانده اما مسجد و حمام محله حفظ شده، مسجد حاجی یادگار دوره قاجار است و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و از آثار ارزشمند استان همدان محسوب می‌شود.
محله بعدی که برای بازدید انتخاب کرده‌ایم، در خیابان شریعتی همدان قرار دارد، «محله کبابیان»؛ می‌گویند این محله به این علت به کبابیان معروف شده که افراد ثروتمند و اعیان شهر در آن زندگی می‌کردند و بیشتر وقت‌ها از خانه‌های آنها بوی گوشت کباب شده به مشام می‌رسیده است و ساکنان محل هم بیشتر وکلای مجلس بودند.
سر صحبت را که با اهالی قدیمی محل باز کردیم، داغ دلشان تازه شد و به یاد تخریب خانه‌های قدیمی محله در سال ۹۶ توسط شهرداری افتادند، آنها معتقدند شکل چمن کبابیان نسبت به گذشته خیلی تغییر کرده است اما هنوز هم بخش‌هایی از بافت قدیم، حمام محله و مغازه‌ها وجود دارند، حرف که به اینجا می‌رسد حسرتی در چشمانشان موج می‌زند که نشان از عدم مدیریت درست در حفظ بافت تاریخی شهر دارد.
به سمت بلوار کاشانی به راه می‌افتیم در این قسمت از شهر محله‌ای است که در گذشته‌ای نه چندان دور محل زندگی چوپان‌ها بوده و به «چمن چوپان‌ها» معروف است، در اینجا هم آثار اندکی از بافت تاریخی به چشم می‌خورد اگرچه این محل دستخوش دستکاری‌های فراوانی شده اما مسجد محله و برخی از خانه‌ها و مغازها همچنان پابرجاست.
آخرین مقصد بازدیدمان «محله کلپا» است که از محله‌های قدیمی همدان در خیابان بوعلی است، درباره وجه تسمیه آن می‌گویند کلپا به معنی کوتاه بودن است، در این محل فردی پا کوتاه زندگی می‌کرده و چون این شخص نشانه بارز محله بوده به این نام در بین مردم شناخته شده که البته این قضیه مستند نیست.
یکی از قدیمی‌های محله می‌گوید این محل در قدیم دارای چمن بزرگ، چشمه جوشان و درختان زیبایی بوده اما متأسفانه همگی از بین رفته‌اند و مثل همه محله‌های قدیمی از گزند تغییرات در امان نمانده است، قدم زدن در محله کلپا گویای آن است که محله بسیاری از عناصر هویتی خود را از دست داده اما برخی از نشانه‌های بافت قدیمی مانند مسجد و تعدادی از خانه‌ها هنوز هم در محله نفس می‌کشند و زنده‌اند.
در حاشيه بازدید از محله‌های قدیمی شهر، عضو هیأت علمی گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان می‌گوید: متأسفانه مطالعه دقیقی از وقایع رخدادهای تحول و تغییرات عرصه شکل شهرسازی همدان از گذشته تاکنون به شکل مدون نداریم و حتی کتاب‌های شناخت از شهر یا تاریخی است یا نحوه اطلاعات خوبی در اختیار خواننده نمی‌گذارد.
محمد رحمانی ادامه می‌دهد: مثلاً در برخی کتاب‌ها آمده همدان قدیم ۳۰ محله داشته، در منبعی دیگر می‌گوید ۴۸ محله و در کتابی نوشته شده ۵۱ محله، بنابراین کسی باید شکل دسته‌بندی محلات قدیم همدان که غالباً محلات عرفی شهر است را به شکل مدون درآورد و این قضیه نباید توسط مشاور غیربومی انجام شود؛ زیرا معمولاً به این مشاوران بومی‌ترین شکل مطالعه داده می‌شود و این اشخاص چون همدان را نمی‌شناسند نتیجه خوبی به‌دست نمی‌آید.
این مدرس دانشگاه توضیح می‌دهد: در همدان قدیم محله‌هایی وجود داشت و در مرکز هر محله یک چمن موجود بود، اطراف این چمن خدماتی مانند مسجد، حمام، نانوایی، کفاشی و... به مردم ساکن در محله داده می‌شد و جالب اینکه در برخی از چمن‌ها مانند محله گلپا چشمه، رود و درختان تنومندی بود که از مشخصه‌های زیبایی محله به‌شمار می‌رفت.
او بیان می‌کند: متأسفانه محلات قدیمی و مشخصه‌های آنها که هویت شهر بودند، در راستای توسعه شهر، مدرن کردن یا تأمین نیازهای مسکن و ارتباطات از بین رفت و آنچه از گذشته برای ما در یک سبک معماری زیبا می‌توانست بازسازی یا مرمت شود و به ایران و جهانیان به نحو احسن معرفی شود، لابه‌لای کارهای کدخدا منشی و مدیریت‌های آرمانی و توسعه بخش مسکن تخریب شد.
او ادامه می‌دهد: به هر حال امروز این هویت اجتماعی فرهنگی از دست رفته است اما به‌عنوان نمونه محله کبابیان نیز یکی از محلات معروف همدان بوده و تنها کمی از چمن آن باقی مانده و گویا شهرداری قصد احیای قسمتی از آن را دارد.
او با اشاره به اینکه تا وقتی چند دستگاه مرتبط کنار هم قرار نگیرند و برای محله‌های قدیمی برنامه مدون و منسجم و همسو تنظیم نکنند کارهای زیادی به شکل آرمانی و احساسی و یا اشتباه انجام می‌شود، توضیح می‌دهد: زمانی به اشتباه برای توسعه گردشگری آثار فیزیکی محلات قدیمی شهر مانند چمن‌های مورد ذکر را از بین می‌بریم، اینکه از این ظرفیت‌ها و سرمایه‌گذار بخش خصوصی برای توسعه محلات و ارتقای گردشگری استفاده کنیم، یک موضوع است و اینکه وقتی سرمایه‌گذار از محل و ابنیه محلات قدیمی استفاده می‌کند و چگونه در حفظ و نگهداری آن می‌کوشد، مسأله دیگری است.
رحمانی اظهار می‌کند: ضعف منابع مالی در سازمان میراث فرهنگی برای برخورد با محلات تاریخی بیش از هر موضوع مطرح است همچنین گاهی دستگاه‌های ذی‌ربط متعارض یکدیگرند و گاهی در شکل نگاه همسو اما در عملکرد درست برخورد نمی‌کنند.
او با بیان اینکه باید بزرگتری که تیغش می‌برد، برای محله‌های قدیمی شهر بزرگی کند، می‌گوید: تمام روابط و دستورالعمل‌های بین ادارات، مشترکات خود را احصا کنند و به نگاه و هدف مشترک برسند و با برنامه‌ریزی کاملاً راهبردی با موضع مشخص برای احیا و بازسازی محلات قدیمی اقدامات مؤثر انجام شود.
این عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد همدان مطرح می‌کند: اگرچه تا به حال فرصت‌های زیادی از دست رفته اما اگر بتوان محله‌هایی مانند حاجی، کلپا، کبابیان و چوپان‌ها را حفظ کرد کار بزرگی انجام داده‌ایم، تأسیس شهرداری منطقه مرکزی هم شاید بتواند در حفظ آنها کمک کند.
رحمانی اضافه می‌کند: شیوه‌های جدید و زیبایی در شکل طراحی و دوباره‌سازی این محله‌ها وجود دارد که می‌تواند امکان بازدید گردشگر را هم داشته باشد اما اینکه چطور این کار امکان‌پذیر است، نیاز به اندیشه و خلق ایده درست و اعتماد بخشِ اجرا دارد.
