پنجره جمعیتی ایران به دلیل سیاست تحدید فرزندآوری در دهههای گذشته، افق مناسبی را نشان نمیدهد به طوری که ایران سومین کشور در سرعت پیر شدن جمعیت است و اگر وضعیت به همین منوال باشد، در سیاهچاله جمعیتی گرفتار میشود.
تأکیدها برای فرزندآوری و تلاشها در این خصوص به قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت رسید؛ در این قانون حمایتهای ویژهای برای تشویق خانوادهها به داشتن فرزند در نظر گرفته شده اما اینکه بندهای مختلف این قانون چه میزان به افزایش نرخ رشد جمعیت کمک کند، موضوع دیگری است.
واقعیت این است که در طول ۷۰ سال گذشته نرخ باروری در جهان و بهویژه در ایران به نصف کاهش یافته و اگر در سال ۱۳۵۷ هر زن هفت فرزند داشت، اما این آمار در سال ۱۴۰۰ به ۱.۶۱ فرزند رسیده است.
هرگاه در جامعهای حداقل ۷۰ درصد از جمعیت آن در بازه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال (سنین فعالیت و کار) باشد، آن جامعه در فرصت پنجره جمعیت تعریف میشود؛ بر این اساس «پنجره جمعیتی» فرصتی طلایی برای اصلاح ساختارهای جمعیتی و همچنین رشد و پیشرفت علمی و اقتصادی است که اگر مغتنم شمرده نشود نه تنها خود تهدید خواهد بود بلکه بعد از عبور از پنجره جمعیت امکان مدیریت و ترمیم ساختارهای جمعیتی و تحقق رشد و توسعه بسیار پائین و قریب به ناممکن میشود.
به باور کارشناسان حوزه جمعیت، ایران تا حدود سال ۱۴۱۵ در فرصت پنجره جمعیت قرار دارد و از حدود ۲۰ سال آینده با بسته شدن پنجره جمعیت روبرو میشود بنابراین فرصت کمی برای ترمیم وضعیت جمعیتی وجود دارد و اگر غفلت شود، تا سه دهه آینده ایران اسلامی یکی از سه کشور سالمند جهان خواهد بود.
به تازگی مرکز آمار ایران پیشبینی خود را از مقوله جمعیت و نیروی انسانی در ۲۰ سال آینده یعنی در بازه زمانی (۱۳۹۶ تا ۱۴۱۵) منتشر کرده است. بر این اساس در سال ۱۳۹۶ جمعیت ایران ۸۱ میلیون و ۵۳ هزار نفر شامل ۴۱ میلیون و ۴۰ هزار نفر مرد و ۴۰ میلیون و ۱۳ هزار زن بوده است؛ از این تعداد ۶۰ میلیون و ۳۰۴ هزار نفر در مناطق شهری و ۲۰ میلیون و ۷۴۹ هزار نفر در مناطق روستائی ساکن بودهاند.
اما پیشبینیهای این مرکز نشان میدهد جمعیت کل کشور در سال ۱۴۱۵ به رقم ۹۱ میلیون و ۴۴۶ هزار نفر خواهد رسید که از این تعداد، ۴۵ میلیون و ۹۲۸ هزار مرد، ۴۵ میلیون و ۵۱۸ هزار زن خواهند بود؛ ۷۳ میلیون و ۲۴۳ هزار نفر از آنان در مناطق شهری و ۱۸ میلیون و ۲۰۳ هزار نفر در مناطق روستایی ساکن خواهند بود و البته تعداد ساکنان روستایی ۲ میلیون و ۵۴۶ نفر نسبت به سال ۹۶ ریزش خواهد داشت.
جامعه مورد سرشماری؛ اعضای همه خانوارهای معمولی ساکن، مؤسسهها و گروهی که اقامتگاه معمولی آنان در زمان سرشماری در ایران قرار دارد و نیز اعضای تمامی خانوارهای معمولی غیرساکن کشور، جامعه مورد سرشماری را تشکیل میدهند.
اعضای هیأتهای سیاسی و سفارتخانههای خارجی در ایران و افراد خانوار آنان جزو جامعه مورد سرشماری محسوب نمیشوند، اما ایرانیان عضو هیأتهای سیاسی و سفارتخانههای ایران در خارج از کشور و افراد خانوار آنان، جزو جامعه مورد سرشماری به حساب میآیند.
آینده بُعد خانوار ایرانی
یکی از شاخصهای جمعیتی که مرکز آمار ایران به آن توجه دارد، متوسط تعداد افراد در خانوارهای کشور است که از سال ۱۳۳۵ تا ۱۴۰۰ هر ۱۰ سال یکبار محاسبه شدهاست؛ این شاخص از ۴.۸ در سال ۱۳۳۵ به ۳.۱۹ در سال ۱۴۰۰ رسیدهاست که با گذشت بیش از هفت دهه حکایت از کاهش چشمگیر بعد خانوار دارد.
آینده جمعیت ایران به کدام سو میرود؟
پژوهشگر حوزه جمعیت درباره تحولات جمعیتی در ایران و اینکه آیا پیری جمعیت نزدیک است، به ایرنا میگوید: جمعیتی پیر شمرده میشود که بیشتر از ۱۵ درصد آن بیش از ۶۰ یا ۶۵ سال داشته باشند. کشور ما در حوالی سال ۱۴۳۰ خورشیدی بیش از ۲۵ میلیون نفر جمعیت سالمند خواهد داشت بنابراین اگر این ۲۵ میلیون نفر ۱۵ درصد جمعیت کشور را تشکیل دهند و نه بیشترجمعیت ما پیر به حساب نمیآید.
حسین مروتی افزود: بر این اساس در سال ۱۴۳۰ باید کشور ۱۵۰ میلیون جمعیت داشته باشد تا از سالخوردگی جمعیت پیشگیری بشود؛ البته این کار و رسیدن به این عدد، کار فوقالعاده سخت و دشواری است.
مروتی ادامه داد: اگر نتوانیم جلو پیری جمعیت را بگیریم، هرچه روند پیری را کند کنیم و از شدت آن کم کنیم، کشور سود کرده است.
این پژوهشگر حوزه جمعیت با اشاره به تلاشها و حمایتها برای افزایش نرخ رشد جمعیت کشور، اظهار کرد: مهمترین راهکارها، اجرای کامل و بدون نقص قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت است که میتواند فوقالعاده اثرگذار باشد.
به گفته وی، اگر قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت خوب اجرا شود، وضعیت از امروز بهتر خواهد شد و میتوان امیدوار بود که در سالهای آتی از سرعت پیری جمعیت کشور کاسته شود.
مروتی با بیان یک مثال از وضعیت کنونی جمعیت کشور و تهدیدهای ناشی از کاهش نرخ باروری اظهار کرد: فرض کنید سوار خودرویی هستیم و با بیشترین سرعت حرکت میکنیم، به جایی می رسیم که مقابلمان دیوار بتنی است و میدانیم که به احتمال زیاد به این دیوار برخورد خواهیم کرد. در این شرایط چه میکنیم؟ آیا ترمز نمیگیریم؟ ترمز میگیریم تاحداقل از شدت خطر و خسارت بکاهیم؛ در حوزه جمعیت نیز شرایط اینگونه است.
وی افزود: با سرعت به سمت پیری جمعیت پیش میرویم و احتمال پیر شدن جمعیت زیاد است. در این شرایط هر یک بچهای که به دنیا میآید، ارزشمند است و کمک میکند تا کشورمان دچار بحران سالخوردگی شدید جمعیت نشود.
این کارشناس حوزه جمعیت با اشاره به سالخوردگی جمعیت در برخی کشورهای توسعه یافته اظهار کرد: پیری جمعیت در کشور ما و در کشورهای توسعه یافته تفاوتهای بسیاری دارد از جمله اینکه کشورهای توسعه یافته به واسطه جمعیت جوان خود به توسعه رسیدهاند و سپس به دلایل فرهنگی نرخ رشد جمعیت آنها کاهش یافته است ولی ما پیش از رسیدن به توسعه و با سیاست وارداتی تحدید نسل خودمان را به ورطه پیری جمعیت کشاندهایم.
مروتی تأکید کرد: اکنون این کشورها به واسطه اقتصاد قدرتمند تا حدودی توانستهاند از پس هزینهها و مخارج پیری جمعیت بر بیایند، اما کشور ما پیش از آن که به پیشرفت مطلوب و توسعه برسد در حال پیر شدن است.
سرعت پیر شدن در ایران
وی خاطر نشان کرد: تفاوت دیگر سالخوردگی جمعیت در ایران با کشورهای دیگر دنیا در «سرعت پیر شدن در ایران» است. به گفته کارشناسان داخلی و خارجی، سقوط شدید نرخ باروری ایران که بعضاً در تاریخ بشر بینظیر عنوان شده سبب شده که ایران با سرعتی فوقالعاده به سمت مرزهای پیری جمعیت حرکت بکند.
وی افزود: ناظمی اردکانی رئیس اسبق سازمان ثبت احوال گفته بود، ایران سومین کشور دنیا است که با بیشترین سرعت جمعیت آن پیر میشود که باید نگران این مسأله باشیم و تمام توانمان را برای غلبه بر این بحران به کار بگیریم.
