مأموریت ظریف در سفر به آمریکای لاتین

همانطور که می‌دانید وزیر امور خارجه در روزهای آتی سفری به برخی کشورهای آمریکای لاتین (کوبا، اکوادور، نیکاراگوئه، شیلی و بولیوی) خواهد داشت. در باب چرایی اهمیت این سفر برای دستگاه دیپلماسی، نخست به صورت مجمل نگاهی بر موقعیت ژئوپولیتیک حوزه آمریکای لاتین و پیشینه روابط آنها با ایران پس از انقلاب داشته و در ادامه به زوایای پنهان برخی اهداف این سفر خواهیم پرداخت.
آمریکای لاتین با ۲۱ میلیون کیلومترمربع وسعت، بیش از ۵۶۰ میلیون نفر جمعیت دارد. این منطقه کشورهای آمریکای مرکزی، آمریکای جنوبی و منطقه دریای کارائیب را شامل می‌شود که در مجموع 49 کشور در حوزه آن جای می‌گیرد. به طور سنتی آمریکای لاتین، به مناطقی از قاره آمریکا گفته می‌‏شود که زبان‌های اسپانیولی و پرتغالی در آنجا رسمیت دارد. اما عملاً، اکثر نیمکره غربی به جز آمریکا و کانادا و کشورهای غیراسپانیولی زبان حوزه دریای کارائیب تحت عنوان آمریکای لاتین دسته‌بندی شده‌‏اند. برزیل با 170 میلیون نفر جمعیت و 8 میلیون کیلومتر مربع مساحت، بزرگترین کشور آمریکای لاتین است، که بیش از ۴۰ درصد وسعت این منطقه را شامل شده و قریب به یک‌سوم جمعیت آن را دربر گرفته است.
منطقه آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب به دلیل وجود منابع سرشار مواد اولیه، نفت، گاز و موقعیت استراتژیک، از گذشته تاکنون مورد توجه استعمارگران بوده و پس از استقلال به عنوان حیاط خلوت ایالات متحده محسوب می‌شده است.
با وقوع انقلاب اسلامی رویکرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر درون‌گرایی و رهیافت ارزشی بود. بدین معنا که انقلاب اسلامی یک انقلاب ایدئولوژیک (رهیافت ارزشی) و سیاست خارجی و نحوه ارتباط و تعامل ایران با دنیای بیرونی متأثر از خصایل، ویژگی‌ها، فرهنگ، نظام سیاسی، اهداف خاص و موقعیت ژئوپلیتیک آن بود؛ متعاقب این رویکرد و رهیافت بود که طرح شعار «نه شرقی و نه غربی، جمهوری اسلامی» در رفتار سیاست خارجی ایران گنجانده شد. بنا بر نظریه مارتا در کتاب تصمیم‌سازی سیاست خارجی، هر کشور هدف بسته به چگونگی برقراری رابطه با آن در یکی از دسته‌های (دشمن ما، متحد ما، بي‌طرف، تسلط‌طلب، متحد وابسته به دشمن ما، وابسته به كشور ما، دست‌نشانده كشورما) جای می‌گیرد. بنابراین در دید نگارنده برقراری رابطه ایران با کشورهای حوزه آمریکای لاتین، می‌تواند در دسته (کشورهای بی‌طرف) گنجانده شود. هرچند پس از انقلاب اسلامی روابط ایران و حوزه آمریکای لاتین متأثر از فضای قطع روابط دیپلماتیک میان ایران و ایالات متحده بود، اما در همان دوران نیز برخی کشورهای این حوزه روابط خود را کج‌دار و مریز با ایران ادامه دادند و حتی اکثریت این کشورها به علت جای‌گیری در دسته «بی‌طرف» همزمان با آغاز جنگ تحمیلی بر علیه ایران روابط خود را پایدارتر از قبل با جمهوری اسلامی ادامه دادند.
در   سال‌های اخیر دولت آقای احمدی‌نژاد با یک شیفت پارادایمی از گفتمان واقع‌گرایی به آرمان‌گرایی و همچنین در پیشگیری استراتژی تغییر ساختار جهانی (تشکيل جبهه متحد ضدامپرياليستي) سعی در افزایش بیش از پیش رابطه با کشورهای حوزه آمریکای لاتین داشت. در حال حاضر دولت  روحانی با پیام انتخاباتی (سیاست خارجی پویا و فعال) و نیز تعقیب سیاست تنش‌زدایی سعی در تحکیم روابط با کشورهای آمریکای لاتین دارد.
بدین وصف سفر وزیر امور خارجه به کشورهای آمریکای لاتین را می‌توان با توجه به وقوع موضوعاتی از قبیل زمزمه‌های تغییر رویکرد ساختار جهانی به سمت تک چند قطبی، معاهده برجام و سرنوشت هسته‌ای ایران، جنگ‌ها و مناقشات منطقه‌ای نظیر عراق، یمن، سوریه، بحرین و کشمکش قدرت میان شرق و غرب و همچنین وضعیت رو به زوال کشورهایی نظیر ترکیه و عربستان، سفری مهم و قابل توجه توصیف کرد.
به طور کلی نخستين هدف سفر وزیر امور خارجه به آمریکای لاتین را می‌توان موضوع انرژی هسته‌ای و مسأله برجام دانست. در فضای تبعیض‌آمیز مناسبات هسته‌ای (آپارتاید هسته‌ای) دسترسی ایران به چرخه سوخت هسته‌ای می‌تواند منجر به انقباض و انبساط قدرت ملی و مقوله‌های وابسته به آن شود؛ چراکه ثبات و امنیت در هر کشوری تابعی از شاخص قدرت ملی در آن کشور است. همانطور که می‌دانید در دنیای کنونی قدرت تعریفی دیگر به خود گرفته و مشخصاً نمی‌تواند منحصر به زور فیزیکی باشد؛ بر اساس آمار آژانس بین‌المللی انرژی (INTERNATIONNAL ENERGY AGENY) سهم انرژی‌های فسیلی در بین سال‌های 2002 تا 2030 حدود 81 درصد است.  بدین ترتیب رفته رفته با گذر زمان منابع فسیلی رو به کاهش نهاده و مصرف انرژی نیز از سوی کشورهای جهان رو به افزایش خواهد بود؛ بنابراین به مرور زمان رویکرد تمامی کشورها بهره‌مندی از انرژی‌های جایگزین همچون انرژی هسته‌ای خواهد بود. هر چند کاربرد انرژی هسته‌ای محدود به این مقوله نبوده و طیف وسیعی از موضوعات همچون مباحث پزشکی، کشاورزی، محیط زیست، تولیدات صنعتی، مدیریت منابع آب، دامپزشکی و دامپروری و صنایع غذایی را شامل می‌شود. با این حساب تلاش جمهوری اسلامی ایران جهت حفظ و ارتقای انرژی هسته‌ای امری بدیهی و اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. البته لازم به ذکر است که در حوزه آمریکای لاتین کشورهای برزیل، آرژانتین و مکزیک دارای نیروگاه هسته‌ای فعال هستند که این امر از یکسو می‌تواند منجر به شکسته شدن انحصار فناوری هسته‌ای شده و در سوی دیگر سبب آن می‌شود تا نوعی پیوند میان کشورهایی نظیر ایران و همچنین آمریکای لاتین به جهت تأکید بر حق مسلم بودن بهره‌مندی از فناوری هسته‌ای برقرار شود، که در فضای کنونی بین‌المللی و همچنین تلاش کشورهای غربی برای محکومیت ایران در سازمان ملل و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، این رابطه می‌تواند بسیار مهم و استراتژیک محسوب شود.
موضوع دیگر سفر ظریف به آمریکای لاتین را می‌توان پرداختن به مبحث چندجانبه‌گرایی و تقویت جبهه‌های نوظهور دانست؛ چراکه با حرکت جهانی به سمت ساختار تک چند قطبی، رفته رفته قدرت‌ها و ائتلاف‌های منطقه‌ای به منصه ظهور رسیده و در آینده‌ای نه ‌چندان دور تأثیرات شگرفی بر تصمیم‌سازی‌های بین‌المللی و بویژه روندها، کنوانسیون‏ها و نظام‏های بین‏المللی خواهند داشت که این موضوع شامل کشورهای آمریکای لاتین نیز می‌شود. از طرفی این کشورها به جهت مجاورت با ابرقدرت جهانی (آمریکا) جزو حیات خلوت این کشور محسوب شده و از یکسو نزدیکی ایران به این حوزه می‌تواند منجر به بازی در زمین حریف و تعقیب سیاست موازنه منطقه‌ای گردد و در سوی دیگر این ارتباط سبب شکل‌گیری (مزیت نسبی امنیتی) و همچنین (حفاظ‌های امنیتی) برای کشورهای حوزه آمریکای لاتین خواهد شد.
بی‌گمان هدف دیگر سفر ظریف به آمریکای لاتین، وقوع جنگ داخلی سوریه و همچنین حمایت ایران از گروه حزب‌ا... است؛ چراکه در پی این جنگ ائتلافی از کشورهای غربی به رهبری آمریکا علیه حکومت بشار اسد تشکیل شده که هدف اصلی آن براندازی نظام کنونی در سوریه است، که در این میان جمهوری اسلامی ایران به جهت خط قرمز بودن منافع ملی در سوریه و همچنین حمایت همه‌جانبه از بشار اسد از هیچ اقدامی فروگذار نکرده و ضمن ایجاد اتحاد با روسیه، سعی در یارگیری و افزایش حمایت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای پیرامون این موضوع را دارد. لازم به ذکر است موضوع تحریم لبنان و همچنین نابودی حزب‌ا... سبب شده است تا جمهوری اسلامی همگرایی بیشتری نسبت به کشورهای آمریکای لاتین به جهت ممانعت از تلاش آمریکا و متحدانش پیرامون دستیابی به اجماع بین‌المللی در این خصوص داشته باشد.
در یک جمع‌بندی کلی اهداف دیگر ظریف از سفر به آمریکای لاتین را می‌توان بسط و توسعه مناسبات تجاری و اقتصادی در قالب عقد موافقت‌نامه‌ها و قراردادها، تحکیم دیپلماسی دانشگاهی و انتقال و تبادل علوم و فناوری، تلاش در جهت پیوند بیش از پیش فرهنگی و تمدنی و همچنین پیمان مودت و دوستی با جامعه 8 میلیونی مسلمانان آمریکای لاتین دانست.
1- Cottam, Martha L.; Foreign Policy Decision Making: The Influence of Cognition; Boulder: Westview Press, 1986, P. 50
2- International Energy Agency (IEA), World energyoutlook, Paris, OESD, 2004