حق حفظ و احترام به حریم خصوصی یکی از مصادیق بارز حقوق شهروندی است.
حریم خصوصی مفهومی فرهنگی، نسبی و سیال است که در فرهنگهای مختلف، تعاریف و برداشتهای متفاوتی از آن وجود دارد. حریم خصوصی قلمروی از زندگی انسانها است که نوعاً یا عرفاً یا شخصاً رضایت ندارد دیگران او را در آن قلمرو به شکلهای گوناگون مورد تعرض قرار دهند. با این وصف میتوان بیان کرد که حریم خصوصی خاص انسانها و اشخاص حقیقی است و اشخاص حقوقی از این حریم برخوردار نیستند. همچنین رضایت، نقش کلیدی درخصوصی محسوبشدن حریمها دارد.
حق حفظ و احترام به حریم خصوصی یکی از مصادیق بارز حقوق شهروندی است و از آنجا که بزرگترین تهدید یا مانع این حق، رسانههای جمعی هستند، ضروری است که در زمره اساسیترین حقوق مخاطب نیز برشمرده شود. حریم خصوصی افراد در 4حوزه اطلاعات شخصی، حریم جسمانی، حریم ارتباطات و حریم مکانی معنا پیدا میکند و همانطور که عنوان شد مقولهای نسبی است که وسعت قلمرو آن از فرهنگی به فرهنگ دیگر و از فردی به فرد دیگر متفاوت است. ادعای خصوصیبودن یک امر در صورتی قابل پذیرش است که با توجه به برخی معیارها، متعارف و مشروع باشد؛ در غیر این صورت، ادعای حریم خصوصی یک فرد یا کاملاً مردود شناخته شود و یا در قلمرو محدودتری از آنچه ادعا میکند، پذیرفته شود.
به طورکلی، حریم خصوصی حداقل در 2معنا قابل تصور بوده و به کار میرود. در معنای نخست به مفهوم حوزهای خصوصی و تعرضناپذیر از حیات فردی انسان است. در معنای دوم که مبتنی بر مسامحه در تعبیر هم است، به معنای حق افراد در مصون از تعرضبودن حریم خصوصی به مفهوم نخست میباشد و میتوان آنرا حق بهرهمندی از حریم خصوصی نیز نامید. تا یکی دو دهه پیش در ایران، قوانین و مقررات روشنی در حمایت از حریم خصوصی اطلاعات و ارتباطات در نظام حقوقی ایران وجود نداشت؛ اما پس از ورود فناوریهای ارتباطی نو به ایران و سوءاستفادههای برخی اشخاص از این ارتباطات برای افشای امور خصوصی افراد و هتک حیثیت آنان، قوانین و مقرراتی روشن در این زمینه تصویب شد.
در این خصوص تعابیر مختلفی در حمایت از حریم خصوصی افراد در قوانین و مقررات ایران مشاهده میشود. به طور مثال قانون مطبوعات از عبارت "اسرار شخصی"، قانون مجازات اسلامی از عبارت "اسرار مردم"، قانون آزادی اطلاعات از عبارتهای "دادههای شخصی" و "حریم خصوصی"، قانون جرایم رایانهای از عبارت "صوت یا تصویر یا فیلم خصوصی یا خانوادگی یا اسرار دیگری" و مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجمع تشخیص مصلحت نظام از عبارت "حریم خصوصی" استفاده کردهاند .
به گزارش برنا؛ حریم خصوصی در قوانین مختلف ایران مورد حمایت قرار گرفته است. اصل 25 قانون اساسی یکی از مهمترین اصول این قانون است که به حمایت از حریم خصوصی ارتباطات پرداخته است. اصل 22 قانون اساسی هم "حیثیت" و "حقوق" اشخاص را مصون از تعرض دانسته است. همچنین اصل 165 قانون اساسی هم به اشخاص اجازه میدهد که برای ممانعت از افشای امور خصوصی خود، از دادگاه درخواست کنند که محاکمه آنها را غیر علنی برگزار کند. در قانون مجازات اسلامی هم احکام مهمی چون مواد 582، 604، 641 و 648 درخصوص حریم خصوصی ارتباطات و حمایت از آن به چشم میخورد. اما یکی از مهمترین قوانین برای حمایت از حق حریم خصوصی میتوان به قانون آئین دادرسی کیفری اشاره کرد که به قانون تضمین کننده حقوق و آزادیهای تعیین شده موسوم است. این قانون قدرت حکومت و مأموران دولت را در تعرض به حقوق و آزادی های فردی و اجتماعی محدود میکند .
قانون مجازات فعالیت های غیرمجاز در امور سمعی و بصری هم که در دی ماه 1386با هدف توسعه قلمرو "قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت های غیر مجاز مینمایند" مصوب سال 1372 تشدید مجازاتهای مقرر در آن تصویب و جایگزین شد، بهطور عمده با هدف حمایت از آبرو و حیثیت افراد، ایجاد هرگونه آثار سمعی یا بصری از دیگران را که بتواند وسیله اخاذی و تهدید از آنان قرار گیرد سبب مجازات دانسته است و از این طریق، قلمرو خاص و محدودی از حریم خصوصی را مورد حمایت قرار داده است. قانون جرایم رایانهای هم که در سال 1388 به تصویب رسیده است، حمایت از حریم خصوصی را به حیثیت و اعتبار اشخاص پیوند زده و افشای صوت، تصویر یا مسائل خصوصی افراد را تنها در صورتی که عرفاً سبب ورود ضرر به افراد باشد مستوجب مجازات و موجد مسئولیت مدنی دانسته است.
همچنین این قانون، مقرراتی درباره ذخیره حفظ دادههای شخصی کاربران، نحوه دسترسی ضابطان به دادههای رایانهای، تفتیش دادهها یا سامانه های رایانهای و مخابراتی، رهگیری ارتباطات رایانهای بهویژه از طریق شنود ارتباطات خصوصی رایانهای پیشبینی کرده است. در قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات هم حق دسترسی به اطلاعات عمومی و مدون پیشبینی شده است که حریم خصوصی یکی از استثناهای مهم حق دسترسی میباشد. مواد 15 و14 این قانون، مؤسسات عمومی را ملزم کرده است که از اطلاعات راجع به حریم خصوصی افراد حمایت کرده و از افشای آن به اشخاص ثالث امتناع کنند .
یکی از مهمترین حقهای فردی داشتن حریم خصوصی است ، وجود حریم خصوصی سبب می شود که آزادی انسان در جنبههای مختلف مورد حفاظت قرار گیرد . دیوان اروپایی حقوق بشر در آرای متعددی اصطلاح حریم خصوصی را مفهومی گسترده دانسته است که تمامیت جسمی و روانی اشخاص را نیز در برمیگیرد.
در نظام حقوقی ایران نیز، حریم خصوصی تعریف نشده است ولی، در نگاهی کلی حریم خصوصی را میتوان مجموعه فضایی دانست که نمیتوان بدون اجازه شخص به آن تجاوز یا تعرض کرد . در واقع ، دسترسی به آن فضا برای دیگران امکانپذیر نیست .
هر چند قلمروها و مصداقهای حریم خصوصی را قانون باید مشخص کند ، به صورت کل میتوان آزادی اندیشه ، کنترل بر جسم خود ، خلوت و تنهایی در منزل ، کنترل بر اطلاعات شخصی، آزادی از نظارتهای دیگران حمایت از حیثیت و اعتبار خود و حمایت در برابر بازرسیها و تجسسها را از مصداق حریم خصوصی دانست.
حق حریم خصوصی در زمره نسل نخست حقوق بشر یا حقوق مدنی و سیاسی محسوب میشود. "حقهای مدنی و سیاسی ، بهطور عمده به دنبال حمایت از اصل اختیار و استقلال شهروندان هستند". حق حریم خصوصی بیش از آن که جنبه مثبت داشته و اختیار معین یا نتیجه ایجابی دیگری را به همراه آورد جنبه سلبی داشته و منع سایرین اعم از دولت یا بخش خصوصی از مزاحمت و دخالت در حوزه خصوصی افراد را افاده میکند و منظور از حوزه خصوصی نیز چیزیست که انسان میخواهد مخفی و غیر قابل دسترس دیگران باقی بماند یا آنچه تصمیمگیری درباره آن به طور مستقل بر عهده خود انسان میباشد.