علیرضا ذکاوتی قراگوزلو از پژوهشگران و نویسندگان معاصر و متولد 1322 است که در سه دهه گذشته آثار متعددی از او در زمینه ادبیات فارسی و عرفان اسلامی منتشر شده است. وی طی دو دهه پس از انقلاب اسلامی ایران نقدهای بسیاری بر آثار کلاسیک ایران نوشته، تحقیق و ترجمه کرده است.
«عرفانیات»، «عمر خیام» و ترجمه «تمدن اسلامی در قرن چهارم و پنجم» از جمله آثار اوست. وی عضو هیأت مؤلفان دائرةالمعارف تشیع بوده و با بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام و مرکز نشر دانشگاهی همکاری مداوم دارد. از وی مقالههای بسیار زیادی در حوزه فرهنگ، فلسفه و دین باقیمانده است.
وی از بدو تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان در سال 1366 تاکنون در این دانشگاه تدریس میکند و ضمن همکاری پژوهشی مستمر با دانشگاه بوعلیسینا، استاد مدعو تدریس ادبیات فارسی عربی در دانشگاه علامه طباطبایی نیز بوده است.
ذکاوتی در ادب فارسی و عربی، عرفان اسلامی، عقاید و مذاهب و تاریخ اجتماعی ایران بعد از اسلام، مطالعات پیوسته و گسترده دارد و در هر دو رشته ادبیات ابداعی و ادبیات تحقیقی و نیز ترجمه از عربی به فارسی آثار متعددی پدید آورده است. وی به دلیل چاپ مقالات متعدد در نقد کتاب در مجلات وزین کشور در سال 1377 به عنوان «منتقد نمونه» جایزه کسب کرده است.
دو اثر ترجمه «تمدن اسلامی در قرن 4 هجری»، تألیف آدام متز در سال ۱۳۶۳ و ترجمه کتاب «نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام» در سال ۱۳۸۵ که کتاب سال شناخته و حائز دریافت جایزه شد، نمونهای از کارهای پژوهشی ماندگار وی به حساب میآید.
وی در بیش از ۲۰ کنگره و همایش علمی ملی، مقاله ارائه کرده یا عضو هیأت علمی آنها بودهاست. شرکت در کنگرههای حافظ (۱۳۶۷)، میرسیدعلی همدانی در تاجیکستان (۱۳۷۴)، صدرالمتألهین (۱۳۷۸)، علامه مجلسی (۱۳۷۸)، خیام (۱۳۷۸)، حکمت و فلسفه (۱۳۷۹) و عضویت در هیأت علمی کنگرههای میرسید علی همدانی (۱۳۶۹)، باباطاهر (۱۳۸۱)، بوعلیسینا (۱۳۸۳، ۱۳۸۵ و ۱۳۸۸)، خواجه رشید (۱۳۸۸) و داوری کتاب سال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مدت ۱۰ سال، از جمله فعالیتهای علمی و پژوهشی این نویسنده سرشناس ملی محسوب میشود.
از کارهای برجسته وی در تصحیح بازسازی کهنهترین نسخه اسکندرنامه منوچهر خان حکیم بودهاست که توسط انتشارات سخن در سال ۱۳۸۸ چاپ شدهاست. وی در این باره میگوید: این نسخه، درهمریخته بود و من روی ترتیب طبیعیاش آن را مرتب و جاافتادگیها را با نقطهچین در متن مشخص کردم. صحافی کتاب اشکال داشت که با زحمت زیاد کتاب تنظیم، مرتبسازی و چاپ شد. من در این کتاب استخراج لغات، تعبیرات جالب و اطلاعات تاریخ اجتماعی، مدنیات، غذاها، اسلحه و... که در داستان آمدهاست، آوردهام.
اهمیت کتاب به این است که اوضاع عصر صفوی را بهخوبی نشان میدهد. حتی غذاهایی که میخوردند، اسلحههایی که در آن دوره استفاده میکردند همه باعث آشنایی بیشتر خواننده با آن عصر میشود. گرچه اسکندر در قبل از میلاد میزیسته اما «اسکندرنامه» متعلق به عصر صفوی است و آن دوران را به خوبی نشان میدهد. کتاب واقعاً جذاب و دوستداشتنی و شامل ماجراهای عاشقانه، پهلوانانه و شیرینکاریهای عیاری است.
زبان آن حد واسط بین نثر کتابهای عصر صفوی و زبان محاورهای است و پیشدرآمد نثر مشروطه (نثر جدید ایرانی) بهشمار میرود. اولین کتابهای متأخر در عصر قاجار ـ متعلق به حدود ۱۵۰ سال پیش ـ به همین نثر نوشته شدهاست. رمانهای تاریخی مانند «شمس و طغرا» از محمدباقر خسروی و ترجمههای «ژیل بلاس» یا «حاجی بابای اصفهانی» به قلم میرزا حبیب اصفهانی متأثر از نثر نقالی خصوصاً «اسکندرنامه» است. پس این کتاب در تحول نثر فارسی جایگاه مهمی داشتهاست.
از جمله کارهای تازه استاد ذکاوتی در متون نثر فنی فارسی این است که کتابهای فرائدالسلوک و محبوب القلوب و ترجمه سلوان المتاع را با حذف مترادفات و مکررات و تتابع اضافات ساده کرده و بدون آن که تصرفی در ساختمان نحوی جملهها ایجاد شده باشد به فهم خواننده متوسط الحال امروزی نزدیک کردهاست. همین کار را در مورد اسکندرنامه ۷ جلدی و رموز حمزه چاپ سنگی نیز صورت دادهاست که قدمی است در راه آشنا کردن نسل معاصر با فرهنگ قدیم.
از دیگر کارهای تازه علیرضا ذکاوتی معرفی و ترجمه برخی از شاهکارهای ادب عربی به زبان فارسی از جمله مقامههایی از بدیع الزمان و حریری و اشعاری از ابوالعلاء معری و قطعات مفصلی از جاحظ و ابوحیان توحیدی است.
از این پژوهشگر تاکنون 35 اثر به عنوان چاپ نخست و 29 اثر به عنوان چاپ دوم ثبت شده است. از مجموع 64 کتاب منتشر شده وی، 38 عنوان تألیفی و 26 عنوان ترجمه هستند. همچنین تاکنون 60 ناشر تهرانی و 4 ناشر شهرستانی کتابهای ذکاوتی را چاپ کردهاند.
آیین بزرگداشت استاد ذکاوتی در همدان برگزار شد
در سومین همایش زبانشناسی نقشگرا در دانشگاه بوعلیسینا همدان آیین بزرگداشت استاد ذکاوتی برگزار شد.
در سومین همایش زبانشناسی نقشگرا از زحمات استاد علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، نویسنده و پژوهشگر زبان و ادب فارسی قدردانی شد. همچنین در این مراسم حکم عضویت استاد ذکاوتی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی قرائت و اعطاء شد.
این نویسنده و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی در این مراسم، با بیان اینکه سابقه ترجمه حرفهای بنده به ۲۰ سال پیش برمیگردد، گفت: در عالم نشر کتاب، تبلیس ابلیس جزو نخستین کتابهایی بوده که از بنده در سطح کشور منتشر شد و استقبال چشمگیری به عمل آمد.
علیرضا ذکاوتی قراگوزلو اظهار کرد: منقولات این کتاب در فارسی به شکلهای مختلف آمده بود و صاحبنظران واجب میدانستند این کتاب از «الف» تا «ی» به زبان فارسی دربیاید.
وی با بیان اینکه کتاب تبلیس ابلیس در فرصت کم و کار بسیار دقیقی بود که مورد پسند اساتید قرار گرفت، افزود: کتاب تبلیس ابلیس کتابی است که مرجع بوده و مورد مراجعه تمام اهل فن بوده است.
این نویسنده و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی در پایان خاطرنشان کرد: کتابهای متعدد و برگزیدهای را ترجمه کردم و دوبار به عنوان مترجم برگزیده شدم.
