تلفن زنگ میخورد، آقایی با هیجان از آن سمت خط میگوید "سلام! شما از طرف رادیو معارف برنده 5 میلیون تومان پول نقد شدهاید!" شک میکنید و میپرسید "به خاطر چی؟ میگوید "رادیو معارف به طور تصادفی به شمارههایی که قبض تلفنشان را به موقع پرداخت کردهاند هدیه 5 میلیون تومانی میدهد وشما یکی از برندهها هستید"! صدا قطع و آهنگی پخش میشود، پس از چند ثانیه صدای دیگری میگوید "الان شما را بهطور زنده به رادیو معارف وصل میکنیم، وزیر ارتباطات هم در این شبکه حضور دارند، لطفاً از زدن حرفهای بیمورد بپرهزید و خودتان را معرفی کنید و بعد به همکارمان وصل میشوید تا شماره 2 کارت بانکیتان را بگویید"! باز هم شک میکنید! میگویید "ببخشید! من مطمئن نیستم، از کجا بفهمم این شماره صدا وسیماست"؟ باز هم صدا قطع میشود و آهنگی پخش میشود. پس از آن یک خانم میگوید "روابط عمومی صداوسیما بفرمایید"! بیآنکه بدانید با چهکسی حرف میزنید میپرسید "ببخشید! شمارهای با من تماس گرفته که گفته من برنده شدم، میخواستم ببینم این شماره برای صداوسیماست"؟ صدا پس از کمی مکث میگوید "بله!"و باز شما وصل میشوید به صدای قبلی. از آنجایی که باز هم مطمئن نیستید از آقایی که آن سمت خط است میپرسید "میشه آدرس رو به من بگید؟ من باید حضوری بیام!" و او میگوید "جزیره کیش، صداوسیمای کیش!"
این تنها یکی از اشکال کلاهبرداری است. هر کدام از ما حتی اگر خودمان هم با این پدیده مواجه نشده باشیم، آن را از زبان اطرافیانمان زیاد شنیدهایم. کلاهبرداری این روزها قالبهای زیادی پیدا کرده؛ از کلاهبرداری تلفنی و حضوری گرفته تا کلاهبرداریهای اساماسی و اینترنتی.
کلاهبرداری ٢٠ میلیارد تومانی زن شیاد از طلافروشان، کلاهبرداری در سایتهای همسریابی، کلاهبرداری مأمور اخراجی اداره آب و فاضلاب از شهروندان، کلاهبرداری از زنان به بهانه تهیه وامهای کمبهره و... بخشی از عناوین سایتهای خبری از کلاهبرداریهای رو به ازدیاد است.
کلاهبرداری تلفنی در صدر
کلاهبرداران شگردهای مختلفی برای کلاهبرداری دارند که به گفته پلیس بیشتر آن تلفنی است.
معاون مبارزه با جعل و کلاهبرداری پلیس آگاهی رایجترین شیوه و شگرد کلاهبرداران را معرفی کرده و گفته "کلاهبرداری در قالب تماسهای تلفنی، ارسال پیامک در خصوص برندهشدن در قرعهکشیها، پروندههای لیزینگ، فروش مال غیر، انجام امور قضایی، بازرگانی و تجاری در صدر فهرست رایجترین جرایم جعل و کلاهبرداری قرار دارند". فریدون رهبریان همچنین درمورد آمار مربوط به کلاهبرداری در سال 93 گفته ”بنابر آخرین آمارهای ما مشخص شد که در حوزه جعل و کلاهبرداری شاهد افزایش 15 درصدی وقوع جرم نسبت به مدت مشابه سال پیش بودهایم.
وی همچنین شایعترین کلاهبرداری را کلاهبرداریهای تلفنی دانسته و گفته "کلاهبرداری تلفنی سهم 28 درصدی را در حوزه کلاهبرداری به خود اختصاص داده است'.
فروش مال غیر و کلاهبرداری از طریق امور بازرگانی و تجاری نیز به گفته رهبریان به ترتیب با سهمی 27 و 15 درصدی در مجموع جرایم کلاهبرداری در رتبههای دوم و سوم قرار دارند.
قانون چه برخوردی با کلاهبرداری دارد؟
طرفین یک کلاهبرداری، از یکسو کلاهبردار و از سوی دیگر فردی است که مورد کلاهبرداری قرار گرفته؛ حال این دوطرف میتوانند نقشهای مختلفی به خود بگیرند. غلامحسین بیابانی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم انتظامی در مجله کارآگاه (دور دوم، سال ششم، شماره 21) کلاهبرداری را به چند نوع تقسیم میکند.
کلاهبرداری کارکنان دولت و سازمانها علیه مراجعان، کلاهبرداری افراد علیه سازمانها و دولت، کلاهبرداری عمومی؛ یعنی کلاهبرداری مردم علیه مردم و کلاهبرداری مؤسسات و شرکتها علیه سازمانهای دیگر. کلاهبرداری عمومی به گفته وی بیشتر از بقیه کلاهبرداریها وجود دارد.
با این حال باید دید قانون چه برخوردی با کلاهبرداری میکند؟
وکیل پایه یک دادگستری در گفت وگو درباره چند وچون قوانین مربوط به کلاهبرداری در ایران توضیح میدهد: کلاهبرداری به طور کلی توسل به وسایل متقلبانه برای ربودن مال غیر تعریف میشود.
طبق قانون هر کس که کلاهبرداری کند، مشمول ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین اختلاس، ارتشا و کلاهبرداری میشود.
اگر کلاهبرداری ساده باشد، علاوه بر رد مال به صاحبش، به حبس از یک تا 7 سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده محکوم میشود اما اگر کلاهبرداری مشدد باشد، کلاهبردار علاوه بر رد اصل مال به صاحبش، محکوم به 2 تا 10 سال حبس، انفصال ابدی از خدمات دولتی و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده میشود. احمدرضا اسعدینژاد، همچنین در ادامه گفت: جزای کلاهبرداری از سرقت تعزیری (یعنی سرقتی که جزای آن در شرع ثابت نبوده و به نظر قاضی واگذار شده) بیشتر است و جزای نسبتاً سنگینی دارد.
این وکیل درباره اینکه آیا شکایت مردمی که مورد کلاهبرداری قرار بگیرند تا چه حد قابل پیگیری است اظهار کرد: اکثر مردم نسبت به کلاهبرداری شکایت میکنند، اما مهم پیگیری آن است. دادستان هم به عنوان مدعی العموم موظف به پیگیری کلاهبرداری است، اما اگر خود فرد که علیهاش کلاهبرداری شده پیگیری نکند به نتیجه نمیرسد.
چرا کلاه مردم بهراحتی برداشته میشود؟
گذشته از موضع قانون در برابر کلاهبرداران، در این سوی ماجرا افرادی هستند که مورد کلاهبرداری قرار میگیرند بهگفته کارشناسان اگر افراد در برابر کلاهبرداران ایمن باشند، پدیده کلاهبرداری نمیتواند گسترش پیدا کند. اما چرا کلاه مردم بهراحتی برداشته میشود؟ یک روانشناس با تحلیل رفتار مردم در برابر کلاهبرداری میگوید: نداشتن ذهن پرسشگر و علمی و داشتن طمع مالی 2دلیل عمده برای فعالیت کلاهبرداران در جامعه است.
یک روانشناس و عضو انجمن روانشناسی ایران در گفت وگو با فرارو گفت: دلایل کلاهبرداری در ایران به سابقه فرهنگی جامعه ایران بازمیگردد. روانشناسی مردم ایران در طول چند سال نشاندهنده عوامل گرایش به کلاهبرداری، رمالی و... است.
مهدی ملکمحمد، افزود: یکی از موارد مهمی که در گرایش مردم به این عوامل مؤثر است، ذهن غیرعلمی ایرانیان است؛ دودوتای مردم ما همیشه 4 نبوده، بلکه گاهی 5 هم بوده است. هنگامی که با یک جامعه علمی مواجه باشیم که همه چیز آن سرجای خودش باشد و هرکس در حوزه خودش سخن بگوید و فعالیت کند، ذهن آن جامعه علمی خواهد بود.
در ذهن غیرعلمی مردم ممکن است بگویند متخصصان اقتصادی خیلی از مسائل اقتصادی مردم را نمیتوانند درک کنند. هنگامیکه چنین گرایشی در جامعه ایجاد شود، بستری برای کلاهبرداران ایجاد میشود تا ادعاهایشان را مطرح کنند. ذهن علمی پرسشگر است اما ذهن غیرعلمی برمبنای اطاعت شکل گرفته و بهراحتی تسلیم میشود.
این روانشناس در ادامه به دومین ویژگی که منجر به موفقیت کلاهبرداران میشود پرداخته و اظهار کرد: دومین ویژگی طمع برای رسیدن به مال در یک شب است. کلاهبردار از طمع صحبت میکند و وعدههای بزرگی به مردم میدهد. از آنجایی که مردم به چیزهایی که یکشبه بتوانند به آنها برسند گرایش دارند، به این وعدهها طمع میکنند و مورد کلاهبرداری قرار میگیرند. طمع کردن برای رسیدن به مال زیاد در مدت زمان کم از ویژگیهای فرهنگی و روانشناختی ایرانیان است.
ملکمحمد همچنین گفت: گفته میشود که مردم ما به طور کلی از اعتماد اجتماعی ضعیفی برخوردارند. این درست است؛ مردم به حرفهای دیگران اعتماد ندارند که سابقهای تاریخی نیز دارد و کهنالگوی جمعی بیاعتمادی در آنها شکل گرفته است اما این بیاعتمادی ربطی به کلاهبرداری ندارد. هنگامیکه فرد کلاهبردار از وعدهها و از انگیزه طمع و ذهن غیرپرسشگر استفاده کند موفق میشود تا اعتماد کسب کند.