شهریورماه سالجاری بود که در چهلو پنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض عربستان، پرونده ۵۶ کاروانسرای تاریخی ایران از ۲۶ استان بررسی شد که به دنبال گزارش مثبت نماینده ایکوموس (کنوانسیون میراث جهانی) درباره وضعیت مرمت و نگهداری و ارزش تاریخی این کاروانسراها و اظهارات نمایندگان برخی کشورها در نهایت تعداد ۵۴ کاروانسرای ایران به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد.
در میان این کاروانسراها، دو کاروانسرای "تاجآباد" شهرستان بهار و کاروانسرای "فرسفج" تویسرکان نیز قرار داشت که با قرار گرفتن در لیست میراث جهانی، نخستین ثبت جهانی استان همدان رقم خورد. با جهانی شدن این کاروانسراها، امید به احیا و جان دوباره بخشیدن به بناها بیشتر شد و حال باید ببینیم سهم "فرسفج" و "تاجآباد" از جهانی شدن چقدر است.
مسئول فنی تدوین پرونده کاروانسراهای ایرانی در گفتگو با همدانپیام درباره این پرونده، بیان کرد: به دلیل اینکه کشور ما در یک موقیت جغرافیایی مهم در دنیا قرار دارد و محل اتصال شرق به غرب محسوب میشود راههای تجاری و زیارتی زیادی در آن وجود دارد و تراکم راههای اصلی و فرعی کشور مانند راه ابریشم، راه ادویه، شاهراه خراسان و راه کربلا لزوم ساخت کاروانسراها را افزایش میداده است.
حمید بیناییفعال با اشاره به اینکه تاکنون بیش از ۴۰۰ کاروانسرای فعال در کشور شناسایی شده است، افزود: قدمت کاروانسراهای ایرانی به دوران هخامنشی میرسد و چاپارخانههای این دوران پایه اصلی کاروانسراهای کنونی هستند که در حال حاضر تعداد کمی از آنها باقی مانده است.
وی اضافه کرد: کاروانسراها در اقلیمهای مختلف از مناطق کوهستانی تا فلات مرکزی گرم و مرطوب جنوب و گرم و خشک مرکز ایران شکل گرفته و نشان دهنده این است که این معماری در تمام اقلیمها و وضعیتهای جغرافیایی کشور پراکنده شده است.
بیناییفعال تصریح کرد: در پرونده کاوانسراهای ایرانی، بناهایی از دورههای مختلف از دوره ساسانی مانند کاروانسرای دیرگچین تا دوره قاجار مثل کاروانسرای سعدالسلطنه و بستک وجود دارد.
دوره صفویه عصر طلایی کاروانسراسازی در ایران
به گفته این کارشناس ثبت جهانی، عصر طلایی کاروانسراسازی در ایران دوره صفویه است که تعداد، تنوع و تکنیکهای ساخت کاروانسراها بیشتر شد و دلیل آن نیز ثبات اقتصادی و سیاسی حاکم بر کشور بود که راهها، سفر، زیارت و تجارت رونق پیدا کرد.
وی با اشاره به اینکه تنوع طرح و پلان، دیگر ویژگی کاروانسراها است، افزود: یکی از ویژگیهای بسیار مهم پرونده کاروانسراهای ایرانی این است که دو پلان شبیه به هم نیستند و ابتکار عمل در طرح و پلان کاروانسراها به چشم میخورد و هر کاروانسرا منحصربفرد است.
این کارشناس میراث جهانی با بیان اینکه بیشترین کاروانسراها در ایران، چهارگوشه با حیاط مرکزی است که این نوع هم انواع مختلف و تعداد و تنوع زیادی دارد، گفت: طرحها و پلانهای مختلف مثل پلان دایره، 8 ضلعی و... باعث تنوع بسیار در پرونده شد.
بیناییفعال در ادامه درباره کاروانسراهای استان همدان، گفت: این استان در کشور دروازه ورود به غرب محسوب میشده و دو کاروانسرای جهانی همدان در مسیر اتصال به غرب کشور و همچنین کشورهای همسایه غربی مثل عراق بوده است که یکی از این راهها مسیر کربلا بود، بنابراین دو کاروانسرای تاجآباد و فرسفج به دلیل استقرار در محل اتصال به همسايههای غربی اهمیت زیادی داشته است.
کاروانسراهای تاجآباد و فرسفج نمونههای منحصربهفرد معماری ایرانی
وی افزود: کاروانسرای فرسفج با قدمت صفوی یکی از کاروانسراهای شاخص با معماری فوقالعاده و منحصربفرد و نشان دهنده اهمیت این منطقه است، کاروانسرای تاجآباد نیز یکی از سه کاروانسرای دایرهای شکل است که تاکنون در کشور شناخته شده و به همراه کاروانسرای زینالدین در یزد در فهرست میراث جهانی قرار گرفتهاند.
بیناییفعال در ادامه گفت: دیگر کاروانسرای دایرهایشکل که ثبت جهانی نشد .
کاروانسرای دهزیره در اصفهان بود که به دلیل وضعیت حفاظتی و تخریب نتوانست در پرونده قرار گیرد، این سه کاروانسراهای دایرهای شکل در طراحی داخلی و حیاط مرکزی با هم متفاوتاند و جز مهمترین کاروانسراهای پرونده بودند و بار علمی پرونده را بیشتر کردند.
وی درباره پیامدهای ثبت ملی و ثبت جهانی گفت: وقتی اثری ثبت ملی میشود یکسری ضوابط عمومی و عرصه و حریم ملی مصوب دارد که لازمالاجرا هستند، علاوه بر این زمانی که اثری وارد فهرست ملی میشود شناخته و حفاظت میشود و محدودیتهایی بر حریم پيرامونی آن وجود دارد، حال وقتی اثری جهانی میشود متعلق به کل بشریت است و حفاظت و نگهداری از آن اثر هم با مقیاس بینالمللی و با نظارت انجام میشود که این موضوع در دراز مدت به نفع اثر است.
بیناییفعال عنوان کرد: گاهی اوقات باید برای اثری که ثبت جهانی است گزارشهای ادواری به یونسکو داده شود و گاهی هم یونسکو گزارشهایی از موضوعات مختلف را درخواست میکند که باعث حفاظت بهتر از اثر میشود.
نفع ثبت جهانی در دراز مدت به کشور میرسد
وی با اشاره به اینکه ایران کشوری فرهنگی است و بیشتر بازدیدکنندگان برای دیدن این نوع آثار به ایران سفر میکنند، افزود: گردشگران قبل از سفر به مقصد سایت یونسکو را چک کرده و به دنبال بازدید از آثار جهانی هستند چراکه وقتی اثری در فهرست میراث جهانی ثبت میشود ارزشمند است و وقتی تعداد آثار جهانی بیشتر میشود ماندگاری گردشگر نیز افزایش مییابد که البته این موضوع به تبلیغات مناسب نیاز دارد و نفع این موضوع در دراز مدت به کشور میرسد.
مسئول فنی تدوین پرونده کاروانسراهای ایرانی اضافه کرد: آگاهی عمومی و آموزش یکی از موضوعات مهمی است که باید مورد توجه جدی قرار گیرد چراکه فرهنگساری به عنوان موضوع زیربنایی در حفظ و نگهداری میراثفرهنگی محسوب میشود.
بیناییفعال با بیان اینکه برکات ثبت جهانی بسیار زیاد است، گفت: به عنوان مثال کاروانسرای تاجآباد مشکل مالکیتی و حقوقی داشت که به واسطه ثبت جهانی تا حدودی رفع شد و به ساماندهی نسبی رسید و شاهد اتفاقات خوبی در این کاروانسرا بودیم.
اصالت بناهای ثبت جهانی حفظ شود
وی ادامه داد: یکی از نکات مهم در موضوع ثبت جهانی این است که اصالت بنا باید حفظ شود، کاروانسراها با بناهایی که کاربری ندارند متفاوت هستند و قرار است به بهرهبرداری برسند و باید تغییراتی در داخل آنها انجام شود اما تغییرات نباید اصالت بنا را به هم بزند.
بیناییفعال اضافه کرد: مهمترین چالش پیشروی کاروانسراها این است که زمان احیا، مرمت و بهرهبرداری از بنا اصالت و حریم پیرامون آن حفظ شود، به عبارتی در اطراف این بناها نباید هیچ عنصر مخدوش کنندهای وجود داشته باشد.
این کارشناس میراث جهانی مطرح کرد: به عنوان نمونه، بناهای اطراف کاروانسرای تاجآباد باید آزادسازی شود تا این کاروانسرای دایرهایشکل خودنمایی کند بنابراین ضوابط حریم آن باید به خوبی اجرا شود.
وی در پایان گفت: کاروانسراهای فرسفج و تاجآباد ظرفیت دارند که در بحث گردشگری بیشتر خودنمایی کنند و به مقصد سفر گردشگری جدید در همدان و غرب کشور تبديل شوند.
در پایان گفتنی است؛ دو کاروانسرای تاجآباد و فرسفج میتوانند با تصمیمگیری درست متولیان به مقاصد گردشگری جدید در همدان و غرب کشور تبديل شوند و با تغییر کاربری متناسب به جذب و ماندگاری گردشگر در استان کمک کنند.