این نوشته به¬دنبال آن است تا مکان¬های مربوط به جنگ جهانی دوم را که نامشان با همدان عجین و همسو شده و هر یک حکایت¬های خاموشی از این دوران با خود دارند را شناسایی و معرفی کند. آنچه که از طریق تاریخ شفاهی و مصاحبه با شاهدان این حادثه در ارتباط با این مکان¬ها و اشغال شهر به¬دست می¬آید، وجود یک نقشه ارتباطی در جغرافیای شهر، آینده¬نگری بیگانگان در حوادث بعدی و تفکرات آنها در اجراء برخی از برنامه¬ها و ساخت و ساز بناهای آموزشی و درمانی را به¬خوبی مشخص می¬دارد. اغلب مکان¬های مربوط به زمان جنگ متعلق به خارجیان مقیم همدان و نیروهای متفقین میباشد که تعدادی از آنها در دوران قبل از جنگ بنا نهاده شده و تعدادی از این فضاها در زمان جنگ احداث و مورد بهره¬برداری قرار گرفته و اغلب این فضاها کاربرد تجاری، آموزشی و سیاسی داشته است. جالب آن که در مقابل این فضاها، مکان¬های متعلق به نیروهای متحدین چون آلمان¬ در همدان چندان مورد شناسایی قرار نگرفته و نمی¬توان به طور یقین مکان¬ خاصی در شهر برای آنها متصور شد. نیز در این بخش، مکان¬هایی چون مدارس، مراکز فرهنگی، دفاتر تشکل-ها، بازار و سرای تجار و بازرگانان شهر و مساجد که جنبه مردمی و عمومی دارند را کمتر میتوان با جنگ جهانی دوم در همدان مرتبط کرد. این موضوع نشان می¬دهد که در زمان جنگ و اشغال شهر، مردم فاقد یک پایگاه متمرکز فعالیت و مبارزه با نیروهای بیگانه بوده و چندان نماد عینی از اتحاد، مبارزه و بیگانه ستیزی از خود به جا نگذاشته¬اند. دیگر مشخصه این مکان¬ها در جغرافیای شهر نوع چیدمان و استقرار آنهاست؛ اکثر این مکان¬ها در نزدیکی یکدیگر و در یک قسمت خاص از شهر قرار دارند. به غیر از چند مکان به عنوان مقر نظامیان متفقین که در بیرون شهر در روستاهایی چون دهپیاز و جورقان قرار داشتند اغلب این مکان¬ها در نقاط بالای شهر و در بهترین منطقه شهری قرار داشته و از لحاظ نزدیکی و همجواری در نقشه شهر به¬صورت مکملی چید¬مان شده¬اند. احتمال داده می¬شود این گونه برنامه¬ها از سوی کشورهای انگلیس، شوروی و آمریکا با سیاست خاصی برای حوادثی که بعدها شاید رخ خواهد دهد به مانند خیلی از شهرها تدارک و پیش¬بینی شده باشد.
- کنسول¬گری انگلیس در همدان:
مکان کنسول انگلیس در خیابان امروزی فرهنگ قرار داشت که شامل باغ بزرگی بود. ورودی آن با نمای سنگی عریض بنا نهاده شده بود. بالای سر در آن با دو شیر ایستاده مزین و تاج ملکه انگلستان بین دو شیر قرار داشت. در نامه سفارت انگلیس در مورخ سوم دی 1307 مشخص می¬گردد که ساختمان جدید کنسول¬گری همدان در سال1307هـ ش در حال ساخت بوده است. در این نامه آمده:« این وسایل متعلق به کنسول¬گری جدید در همدان که در سال 1307هـ ش مشغول ساختن آن هستند، می¬باشد که به زودی از راه بغداد به سرحد ایران وارد می¬شود»(سازمان اسناد و کتابخانه ملی،س،ش: 005-033075-240). در ارتباط با حمل وسایل ساختمان کنسول¬گری همدان سفارت انگلیس از دولت ایران می¬خواهد؛« نود صندوق اشیائی که برای ساختن کنسول¬گری جدید انگلیس در همدان قریباً وارد خواهد شد از حقوق گمرکی معاف گردد»(همان،س،ش: 0004-033075-240). پس از خروج قوای انگلیس از همدان، ساختمان کنسول¬گری به اداره فرهنگ و معارف واگذار شد. در خاطرات علی اصغر حکمت آمده:«در سال 1337هـ ش از عمارت کنسول¬گری بازدید به عمل آمد، عمارت آن بنای خوبی است. در سال گذشته اداره فرهنگ همدان آن را به مبلغ هشتاد و چهار هزار تومان خریداری کرده است»(حکمت، 1379: 2/371). در حال حاضر ساختمان قدیمی کنسول¬گری انگلیس با همان سبک و سیاق باقی مانده و به¬ساختمان پله چوبی به¬علت به کارگیری مصالح چوب در ستون¬ها، پله¬ها و سقف آن معروف می¬باشد. این ساختمان در دو طبقه بنا شده است. پشت ساختمان کنسول¬گری باغ بزرگی قرار داشت که محل سکونت کنسول و کارکنان کنسول¬گری بود. علاوه بر وابسته¬های سیاسی، رئیس بانک شاهی هم در آنجا سکونت داشت. این مکان در دوران جنگ محل رفت و آمد ماموران نظامی و سیاسی انگلیس بود و امور شهر از آنجا رصد و مدیریت می¬شد. مقر فرماندهی نیروهای انگلیس در همدان آنجا قرار داشت. بولارد سفیر انگلیس چندین بار در ایام جنگ از این کنسول¬گری بازدید کرده بود. او در تاریخ بیست و چهارم آوریل 1944/ 4 اردیبهشت 1323 از این کنسول¬گری بازدید داشته که نشان از فعال بودن آن و آمد و رفت اعضاء سفارت انگلیس در ایران و ماموران سیاسی و نظامی به همدان در ایام جنگ و اشغال همدان دارد. یکی از کارهای کنسول¬گری در زمان جنگ کمک به افراد نیازمند شهر بود. در روزنامه اطلاعات بیستم اسفند 1320 آمده:« کنسول انگلیس مقیم همدان در دو روز دوازدهم و سیزدهم اسفند چهار صد نفر دانش آموز بی¬بضاعت خردسال را در پرورشگاه ناهار داده است»(اطلاعات،ش4821: 3).
- باغ¬خانه آمریکایی¬ها:
در حال حاضر این ساختمان در منطقه اعتمادیه و بر فراز تپه¬ای به¬نام نورمهال قرار دارد. ساختمان این بیمارستان به-نورمهال نیز معروف است. مکان این باغ دور از شهر و مشرف بر آن در مکان ییلاقی با آب و هوای مناسب بنا شده است. طراحی بنای مذکور برگرفته از طرح باغ ایرانی شامل ساختمان، آب و حوض بزرگ و اشجار است. ساختمان قدیمی، این بنا در دو طبقه به¬سبک ساختمان¬های قدیمی همدان با مصالح آجر با ستون¬های جلوی ایوان و سقف آجری و شیروانی تزئین شده است. ساختمان باغ ترکیبی از بخش مرکزی با یک ایوان ستون¬دار آجری مشرف بر حیاط است. این باغ¬خانه در دوران قاجار بیمارستان و درمانگاه آموزشی بوده است و در آن دانش¬آموزان دختر و پسر تحصیل میکردند. در سفرنامه گروته اشاره شده که «در همدان به¬قصر میسیون آمریکایی¬ها رسیدیم، قصر میسیون آمریکایی¬ همدان درون باغی بزرگ قرار دارد و دارای یک بیمارستان 30 تخت خوابه و یک اتاق جراحی و یک داروخانه است»(گروته، 1369: 193). در خاطرات ظهیرالدوله حاکم همدان آمده: «در این مکان مریض¬خانه خیلی خوبی هم دارند که سالی ده بیست نفر گذشته از مریض¬های عادی را در آنجا عمل میکنند»(وحیدنیا، 1385: 47). این مکان در دوران اشغال همدان توسط متفقین دارای بیمارستان، درمانگاه آموزشی و اقامتگاه میسیون¬های آمریکایی¬ بود و در این زمان به عنوان مقر فرماندهان، ماموران سیاسی و تجاری آمریکایی و محل درمان مجروحان جنگ و کمک¬های آنها به مردم نیازمند شهر استفاده می¬شد. در دوران بعد این بنا به¬پارک عمومی تبدیل و ساختمان قدیمی آن به همان سبک و سیاق مرمت گردیده است.
- مدرسه آمریکایی¬ها:
این مدرسه همان مدرسه ابن¬سینا همدان است. این مکان آموزشی توسط میسیون¬های آمریکایی به¬وسعت 12000 متر مربع خریداری و در آن مدرسه بنا شد. ساختمان قدیمی مدرسه در سه طبقه احداث و مدت زیادی مدیریت آن با آمریکایی¬ها بود . این مکان در جنگ جهانی اول محل استقرار نیروهای ژاندارمری همدان بود و بعد از مدتی به کنسولگری آمریکا در همدان تبدیل گردید. مدرسه آمریکایی¬ها در زمان جنگ جهانی اول در اختیار قوای انگلیس و در جنگ جهانی دوم در اختیار قوای انگلیس و آمریکا بود. این مکان یکی از مهم¬ترین مقر سران نظامی متفقین در همدان محسوب می¬گردید. در بدو ورود نیروهای انگلیسی به¬راهنمایی سیمون که خود یک فرد انگلیسی و مدت زیادی در همدان مقیم بود، این نیروها به این مدرسه آمدند و تا پایان جنگ در آنجا مستقر شدند؛ آنها از قسمت شمال غربی شهر وارد و عده¬ای در ¬مدرسه آمریکایی¬ها(ابن¬سینا) مستقر و عده¬ای از سران آنها در محل کنسول¬گری انگلیس مقیم شدند(مصاحبه با علی¬اصغر نژادیان، 14/9/1380). بیشتر دیدارها و جلسات نظامی آنها علاوه بر کنسول¬گری در این مکان برگزار می¬شد. با این حال در زمان اشغال همدان کاربری نظامی و اداری این مکان بیشتر از کاربری آموزشی آن بود.
- شرکت فرش همدان:
این مکان تجاری و تولیدی در دوران جنگ به سبب این که مدیریت شرکت توسط انگلیسی¬ها انجام و سیمون انگلیسی در زمان اشغال همدان رئیس آن بود با آمدن نیروهای انگلیسی تبدیل به¬ یک اردوگاه نظامی و محل نگهداری نیروهای متفقین شد. به¬خاطر نزدیکی این مکان به ¬مدرسه آمریکایی¬ها(ابن¬سینا) دیگر مکان نظامی شهر، عده زیادی از نیروهای انگلیس مخصوصاً قوای هندی در آنجا مستقر شدند. با آمدن نیروهای انگلیسی به¬شهر، سیمون علاوه بر این که عده زیادی از آنها را به¬مدرسه آمریکایی¬ها هدایت کرد، دسته دیگری از نیروها را در شرکت فرش ساکن نمود. برای اولین بار مرکز فرش همدان تحت عنوان شعبهای از کمپانی شرق لندن توسط «سیسیل ادواردز» دایر گردید و تحت مدیریت این کمپانی اداره و هزینه¬های آن مستقیم از سوی لندن پرداخت میگردید. شرکت مذکور بیشترین فعالیتش در شهرهای همدان، اراک و کرمان بود. این شرکت در همدان قبل از انتقال به¬مکان جدید، در خانه¬ای با هشت دستگاه دار قالی توسط خانمی که از روستا به-شهر آمده بود، به فعالیت قالی بافی و تولید فرش مشغول بود(زند، 1392: 173). با خلع ید این شرکت انگلیسی در سال 1314هـ ش توسط رضاشاه و تاسیس شرکت فرش ایران، مرکز بافت فرش همدان تحت نظارت این شرکت قرار گرفت و شعبه شرکت فرش همدان دایر گردید. با این حال مدیریت این شعبه مدت زیادی به عهده انگلیسی¬ها بود. مکان جدید شرکت فرش در یک فضای بزرگ دارای قالیباف¬خانه خیلی مفصل در باغ و اتاق¬های متعدد بود که کارگران و طراحان زیادی در آنجا مشغول کار بوده و اکثر تولیدات آنها به¬خارج از کشور صادر می¬گردید(صوراسرافیلی،1375: 79).
- برج مراقبت فرودگاه همدان:
بنای برج مراقبت فرودگاه همدان متعلق به دوران جنگ جهانی دوم در مکان قدیم فرودگاه احداث گردید. فرودگاه قدیم همدان قبل از جنگ در سال 1317هـ ش احداث شده بود. «کامران میرزا» ذکر می¬کند: اردوگاه نظامی آمریکایی¬ها در سه فرسخی مسیر همدان به تهران برپا شده بود که در آن فرودگاه، بناهای نظامی و چاه عمیق قرار داشت(کامران میرزا،1354: 81). این برج مراقبت قدیمی در مکان اولیه فرودگاه همدان احداث شد که در حال حاضر ساختمان آجری دو طبقه آن به¬صورت متروک در میان زمین¬های کشاورزی مجاور فرودگاه کنونی همدان قرار گرفته است. این بنا توسط نیروهای آمریکایی ساخته شد تا به مکانی مناسب برای نگهداری و پرواز هواپیماهای متفقین درآید. در زمان جنگ احداث برج مراقبت به آنها کمک کرد تا هواپیماها در این فرودگاه بهتر از گذشته فرود آمده و یا به پرواز درآیند. در بین متفقین، نیروی هوایی انگلیس¬ از این فرودگاه بیشتر از دیگر کشورها استفاده کرده و هواپیماهای آنها در این فرودگاه مستقر بودند. پس از نیروی انگلیس، هواپیماهای آمریکایی از این فرودگاه برای عملیات نظامی استفاده می¬کردند. این کشور علاوه بر مقاصد نظامی، از این فرودگاه در مقاصد اقتصادی نیز بهره می¬برد.
- قلعه کهنه:
این مکان در آستانه جنگ و اشغال همدان محل لشکر غرب بود که بهفرماندهی سپهبد امیر احمدی امور آن رتق و فتق می¬شد. انبارهای غله شهر هم در مجاورت آن قرار داشت. با اشغال شهر و تخلیه پادگان¬های نظامی و ترک سربازان در جریان کمبود ارزاق و نان در چند مرحله مردم به این مکان یورش آوردند. در زمان جنگ و بحران کمبود نان، اداره دارایی و اداره خواربار همدان نیز در آنجا مستقر شد و مدتی افراد انگلیسی بر این ادارات ریاست می¬کردند. برخی از تجهیزات نظامی انگلیسی¬ها در انبارهای غله نگهداری می¬شد. این مکان دارای دیوارهای بلند و برج و بارو برای نگهداری و محافظت از محصولات کشاورزی و غله بود. در حال حاضر تمامی این آثار ویران و چیزی از آنها باقی نمانده است. مدت زیادی ستاد ژاندارمری همدان در آنجا مستقر بود.
- خیابان شهیدا(شهیدان):
این منطقه در نزدیکی جاده کرمانشاه در مسیر رفت و آمد قوای انگلیسی از غرب به داخل شهر قرار دارد. امروزه به آن خیابان جوادیه گفته می¬شود. در جریان بمباران¬های هواپیماهای شوروی در جنگ جهانی دوم یک از مناطقی که بمب بر آن فرود آمد و سبب کشته و خرابی خانه¬های آن شد این منطقه بود که به سبب کشته و دفن کردن آنها در همان منطقه به خیابان شهیدا و یا شهیدان معروف شد. مردم شهر تا مدت مدیدی به این منطقه خیابان شهیدان می¬گفتند. تا همین اواخر سنگ مزار چهار نفر در این مکان مشخص و هویدا بود که در حال حاضر اثری از آنها به عنوان نماد مبارزه و یادمان جنگ جهانی دوم باقی نمانده است.
- بیمارستان آمریکایی¬ها:
امروزه به آن بیمارستان اکباتان گفته می¬شود که به بیمارستان مسیحی¬ها نیز معروف بود. ساختمان قدیمی این بیمارستان متعلق به دوره قاجار است. این مرکز درمانی در همدان توسط میسیون¬ها و پزشکان آمریکایی مقیم همدان احداث گردید و در زمان جنگ، آسیب دیدگان و مجروحان بمباران شهر توسط هواپیماهای شوروی در آنجا بستری شدند. در کنار بیمارستان، بنای کلیسایی به نام کلیسای آنجلی قرار دارد که بنای آن احتمالاً مربوط به اواخر دوره قاجار می¬باشد. تالار کلیسا دارای شبستانی بزرگ با نورگیرهای متعدد و رنگی است. طرح ساختمان به¬صورت چلیپا و صلیب است. فعالیت این کلیسا و بیمارستان در زمان اشغال همدان توسط نیروهای آمریکایی انجام می¬شد. این مکان یکی از مراکز استقرار فرماندهان آمریکایی و مرکز پشتیبانی و درمان نیروهای آمریکایی و متفقین بود و علاوه بر آن، مکانی برای کمک¬های آنها به فقرا و خسارت دیده¬های جنگ و نگهداری از آنها محسوب می¬شد.
- کاروان¬سرای نوبیل):نوبل)
این کاروان¬سرا در جنب مصلی شهر و مجاور کاروان¬سرای زغالی¬ها قرار دارد. نوبیل نام خانوادگی دو برادر روسی بود که در این مکان به توزیع و فروش نفت¬ به مردم میپرداختند. تا قبل از این که این کاروان¬سرا به تصرف اداره فلاحت(کشاورزی) درآید و تبدیل به انبار غله و محصولات کشاورزی گردد، محل سوخت¬گیری خودروها بهخصوص خودروهای جنگی و ماشین¬های متفقین در جریان جنگ جهانی اول و دوم در همدان و محل نگهداری و پخش نفت و بنزین بود. این مکان با مرکز یوکی¬سی¬سی شهر و تعمیرگاه خودروهای نظامی نیروهای متفقین نزدیک و در یک مسیر ارتباطی قرار داشت.
- باغچه بهارستان:
باغچه مذکور نزدیک میدان اصلی شهر قرار داشت. این مکان متعلق به مفتون همدانی شاعر و اصغر حبیبی معروف به بهارستان بود. یکی از تفرجگاه¬های مردم شهر بود و در زمان جنگ مکان تجمع شاعران و نویسندگان و مبارزان و مخالفان متفقین بود. به خاطر این که یکی از رادیوهای شهر در این مکان قرار داشت در زمان اشغال ایران، مردم زیادی در این مکان تجمع و اخبار جنگ، اقدامات نیروهای متفقین در ایران و پیشروی¬ نیروهای آلمان¬ را پیگیر می¬شدند. این فضا در زمان جنگ به مکانی برای قرائت اعلامیه¬های دولتی و نیروهای متفقین به سبب وجود جمعیت زیاد شده بود. به¬نظر می-رسد در زمان اشغال همدان این مکان، محلی برای گرد آمدن مخالفان متفقین شهر و تبادل نظر در باب اقدامات آنها بود.
- خانه بهاءالملک(اعتمادیه):
در آستانه جنگ و اشغال شهر به احتمال قوی این خانه تنها مکانی بوده است که طرف داران آلمان در آن فعالیت می-کردند. این فضای بزرگ مسکونی و تفریحی بهترین مکان برای اجتماع این افراد با پشتوانه قوی قراگوزلوها بود. این خانه که در یک از محلات ییلاقی همدان مشرف بر شهر احداث شده متعلق به یحیی¬خان اعتمادالدوله قراگوزلو وزیر فرهنگ دوره پهلوی اول و برادرش علیرضا خان بهاءالملک رئیس هیات نظارت بر بانک ملی، وزیر اقتصاد و دادگستری زمان پهلوی اول و دوم می¬باشد. ساختمان اصلی این خانه مربوط به اوایل حکومت پهلوی اول است که امروزه این مجموعه شامل بنای اصلی، آرامگاه سه تن از خاندان قراگوزلو و باغ است. نوع معماری ساختمان آن نزدیکی زیادی با سازه¬های دوره پهلوی اول دارد. در زمان جنگ خاندان قراگوزلوها میانه خوبی با قوای متفقین به خصوص انگلیسی¬ها نداشتند و خیلی از آنها با آلمان¬ها مراوده داشتند. اسناد و گزارش¬های متعددی نشان می¬دهد که در بین شخصیت¬های بانفوذ قراگوزلوها افرادی چون غلامحسین قراگوزلو، حسین¬علی قراگوزلو و... با همکاری آلمان¬ها فعالیت¬های زیادی در داخل و خارج از ایران علیه انگلیسی¬ها و متفقین داشتند. به نظر می¬رسد این افراد و گروه¬های فعال طرف¬دار آلمان¬ها در ایام جنگ به این خانه رفت و آمد زیادی داشته و در زمان اشغال شهر بیشترین اقامت را در این مکان داشته¬اند. ضدیت قدیمی خاندان قراگوزلو با انگلیسی¬ها شاید بتواند موید این گفتار باشد. این مکان نزدیک باغ خانه آمریکایی¬ها واقع شده است. اسناد و گزارش¬ها مشخص نمی¬دارد در ایام جنگ جهانی دوم تقابل این دو مکان نزدیک به هم و محل رقابت طرف¬داران آلمان با متفقین چگونه بوده و در زمان اشغال همدان در این دو مکان چه اتفاقاتی رخ داده است.
- هندآباد:
تا قبل از این که منطقه اعتمادیه در جنوب شرقی شهر همدان به این نام معروف گردد، مدت کوتاهی مردم به این منطقه هندآباد می¬گفتند. علت نام گذاری این منطقه اقامت نیروهای هندی تحت فرماندهی انگلیسی¬ها در زمان اشغال همدان در آنجا بود که به نظر می¬رسد در تپه¬های مشرف به شهر در اطراف خانه باغ آمریکایی¬ها(نورمهال) اتراق داشته و مکان استقرار نظامی آنها در زمان جنگ جهانی دوم بوده است. همان¬گونه که در بالا آمد این مکان متعلق به آمریکایی¬ها یکی از مهم¬ترین نقاط استقرار شهری فرماندهان متفقین برای اداره و نظارت بر شهر در زمان جنگ جهانی دوم محسوب می¬شده است.
