بازگشت به دوران چراغ‌های نفتی همدان پیام
 
 
پنجشنبه - 13 بهمن 1401 - شماره 4521
 
امروز : جمعه ، 10 فروردين 1403

Today : Fri, March 29, 2024




ارتباط با سرویس ها - پذیرش آگهی * 1402، مهار تورم و رشد تولید
ورود کاربران


عکس چاپخانه
logo-samandehi
 
کد مطلب:  117760 تاریخ انتشار:  1400-03-03 - 09:06 تعداد بازدید:  503
ارسال به دوستان
نسخه چاپی

جای اِلمان چراغ‌های گردسوز در شهر خالی است
بازگشت به دوران چراغ‌های نفتی

گردشگری

 برق رفت و خاطره  چراغ های روشنایی و خوراک پز بی برق در  یادها زنده شد. آنقدر استفاده از چراغ های روشنایی قدیمی به نوستالژی تبدیل شده است که حالا کودکان و نوجوانان نسل امروز ذهنیت کمتری از انواع وسایل روشنایی دارند .  شاید قطعی های برق پی در پی امروز ما را بر آن داشت تا به برنامه ریزان شهری یادآوری کنیم  که جای  المان شهری ، چراغ گردسوز در همدان خالی است .
استفاده از المان چراغ گردسوز در زیباسازی شهر به صورت سنتی می تواند به عنوان یکی از المان های خاطره انگیز دوران قدیم یاد آور خاطرات گذشته باشد . اگر چه امروزه چراغ گرد سوز نقش کاربردی خود را از دست داده اند و جنبه تزئینی و دکوراتیو به خود گرفته اند. ولی در بیشتر آیین های سنتی و اصیل ایرانی چراغ گرد سوز استفاده می شود.
 بسیاری از هم استانی ها با قطع برق در روزهای اخیر با مشکلاتی روبرو شدند جدای از مشکل مدیریت تاریکی یکباره تهیه یک وسیله روشنایی به چالش بزرگتری تبدیل شد .  
بشر از دیر باز تاکنون همواره برای راحتی زندگی خویش تلاش می‌کرده است، تأمین نور محیط اطراف زندگی در شب یکی از دغدغه‌های انسان‌ها از دیرباز تاکنون بوده است که مردم همدان هم  با استفاده از وسایل مختلف برای غلبه روشنایی به تاریکی در شب همچون دیگران اقداماتی می‌کردند.
 آتش سکوت شب را شکست
با کشف آتش، بشر از آن برای گرم نگه‌داشتن محیط زندگی و پخت و پز و از مشعل برای روشن کردن شب‌های تاریک استفاده می‌کرد، استفاده از نور و روشنایی در آغاز با مواد روغنی حیوانات و گیاهان محقق شد.
با روی کار آمدن این مواد روغنی(پیه) و روغن گیاهان روغنی مانند روغن منداب، کَرچک و... زندگی بشر برای دیدن و ادامه زندگی بعد از غروب آفتاب شکل گرفت. به‌مرور چراغ‌هایی روی کار آمدند که با سوخت روغن گیاهی و حیوانی باعث تأمین روشنایی و غلبه بر تاریکی شدند و بشر از این طریق توانست بر تاریکی و ظلمت شب غلبه کند.
 کارخانه و کارگاه دانه های روغنی
در قدیم کارخانه یا کارگاه های کوچک  در شهرهای مختلف همچون همدان برای تولید روغن از دانه‌های روغنی بود، برای تهییه دانه‌های روغنی از جمله کرچک، منداب و کنجد را زیر سنگ بزرگ آسیاب که با مال می‌چرخید می‌ریختند و به این‌صورت روغن آنها گرفته می‌شد و داخل یک پیت حلبی می‌ریختند و از آن به عنوان روغن چراغ می‌فروختند.
یا خود این روغن را در داخل چراغ‌موشی می‌ریختند و از نور آن بهره‌مند می‌شدند. با آمدن روغن چراغ به بازار چراغ‌ها با روغن حیوانی خداحافظی کردند. چراغ‌های روغن‌سوز هم همان چراغ‌های پیه‌سوز بودند منتها سوخت آنها روغن چراغ بود، معروف‌ترین چراغ‌های روغنی را چراغ‌موشی می‌گفتند که نوع قدیمی آن از مس و سفال بود که به دلیل شباهتش به پوزه موش‌ها به آن چراغ‌موشی می‌گفتند.
داخل آنها فتیله‌های نخی ضخیم می‌انداختند و روشن می‌کردند و نوع جدید آن را هم از قوطی‌های حلبی مخصوصاً قوطی‌های روغن ماشین یا هر قوطی در دار حلبی دیگر بود که وسط در قوطی را با یک میخ سوراخ می‌کردند و از آن یک نخ پنبه‌ای به‌اندازه قطر سوراخ رد می‌کردند و داخل مخزن نفت می‌کردند. سر فتیله به اندازه دو سانتیمتر بیرون بود و زمانی که کل فتیله به روغن آغشته می‌شد آن را روشن می‌کردند.
 مقنیان و روشنایی در شب
مُقنّیان همدانی در آن زمان در داخل قنوات از چراغ‌موشی استفاده می‌کردند که دود آن آزاردهنده بود ولی طولی نکشید که چراغ‌های کاربیت جای چراغ‌موشی را گرفت و کار مقنیان را راحت کرد. این چراغ دارای نور کافی و فاقد بو بود و در اشکال مختلف با طرز کار متفاوت وجود داشت.
کم‌کم با ورود نفت سفید به زندگی مردم، چراغ‌های نسل دوم روی کار آمدند و چراغ‌های پیه‌سوز و روغن‌سوز از خانواده‌ها خداحافظی کردند. این چراغ‌ها انواع مختلفی داشتند که می‌توان به چراغ بادی، لامپا، گردسوز، توری و انواع چراغ‌های خوراک‌پزی سنتی اشاره کرد که در ادامه با نحوه کار هر کدام به اختصار اشاره می‌شود:
 چراغ بادی
نام دیگر این چراغ فانوس بود و اولین چراغ نفت‌سوز بود. دارای یک حباب شیشه‌ای بود که باد نمی‌توانست آن را خاموش کند، منتها نورش کم بود. فتیله آن تخت و قابل تنظیم و با اهرم بالا و پایین می‌آمد. دارای یک دسته بود که به راحتی می‌شد آن را حمل و جا به جا یا به جایی آویزان کرد، به همین دلیل بیشتر برای روشنایی مسیر، سرکشی به آغل گوسفندان، میهمانی رفتن، آبیاری شبانه کشاورزان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
بیشتر خانواده‌ها در همدان دارای بیش از یک فانوس بودند که هنگام غروب آفتاب یکی از آنها را روشن می‌کردند و جلو در خانه آویزان می‌کردند که هم باعث روشنایی کوچه وهم ورود میهمان به خانه باشد. در خانه‌های اعیانی چندین چراغ فانوس را داخل هشتی یا محفظه‌ای جنب ورودی خانه می‌گذاشتند و یکی از آنها را هم روشن و جلو ورودی آویزان می‌کردند تا در موقع ورود میهمان به خانه، خودش چراغ را روشن و وارد خانه می‌شد و پس از بازگشت هم چراغ را خاموش و سر جای خودش قرار می‌داد.
 چراغ لامپا
چراغ لامپا نخستین نسل چراغ‌های نفتی تولید روشنایی بود که با نفت سفید می‌سوخت. منبع آن از جنس مس، شیشه یا سفال بود. دارای سرپیچ محکم بود و فتیله آنها هم تخت و با چرخ‌دنده قابل تنظیم بود و یک نوع حباب شیشه‌ای به نام شیشه لامپا روی آن قرار می‌گرفت تا نور چراغ درخشان‌تر شود.
این شیشه مانع از آن می‌شد که باد آن را به راحتی خاموش کند. لامپا دارای اشکال متفاوت بود که یک نوع آنها دیواری بود و به آن چراغ دیواری می‌گفتند. نور آنها تقریباً کم بود و از آنها برای روشنایی اتاق استفاده می‌کردند. جای آن‌هم در طاقچه، روی کرسی یا روی زمین بود که دور آن می‌نشستند. در آن زمان قیمت یک لیتر نفت دو قِران بود و از شیشه به جای جا نفتی استفاده می‌کردند و به مغازه می‌بردند و با پرداخت سی شاهی یا دو قران از فروشنده نفت خریداری می‌کردند. در حمام‌های خزینه‌ای هم از این چراغ استفاده می‌شد.
 چراغ گردسوز
بعدها چراغ گردسوز جانشین لامپا شد. تفاوت چراغ گردسوز با لامپا در شکل فتیله بود. فتیله چراغ گردسوز همان‌طور که از نامش پیداست به‌صورت دایره‌ای بود و گرد می‌سوخت. روی فتیله آن هم یک عدد کلاهک قرار داشت که بر روی لوله‌ای که از وسط منبع نفت می‌گذشت سوار می‌شد. این کلاهک، هوا را از زیر چراغ وارد قسمت روشن چراغ می‌کرد و باعث می‌شد که چراغ بهتر بسوزد.
چراغ گردسوز به علت گرد بودن فتیله‌اش هم دارای نور و حرارت زیاد بود به طوری که مادربزرگ‌ها یک سه‌پایه فلزی روی آن می‌گذاشتند و قابلمه غذا و یا دیزی آبگوشت را روی آن قرار می‌دادند تا غذا پخته شود. چراغ گردسوز آخرین نسل چراغ‌های نفتی برای تأمین روشنایی بود.
 چراغ‌زنبوری
این چراغ را چراغ‌توری هم می‌گفتند چون در آن به جای فتیله از توری استفاده می‌شد. از طرفی چون در حال سوختن صدایی شبیه وِز وِز داشت چراغ‌زنبوری خوانده می‌شد.
سوخت آن نفت و منبع آن فلزی با آب وَرشو یا نقره بود و با تلمبه روشن می‌شد. برای روشن کردن آن ابتدا کمی الکل در تنوره چراغ می‌ریختند و آن را روشن می‌کردند تا داغ شود. سپس تلمبه می‌زدند و نفت به صورت گاز از چراغ خارج می‌شد و به توری می‌پاشید و نورافشانی می‌کرد. گرمای حاصل باعث می‌شد که بقیه نفت هم تبخیر شده و برای سوختن آماده گردد.
مشکل این چراغ حساس بودن توری بود که در اثر کمی تکان توری آن می‌ریخت. این چراغ مخصوص اعیان‌نشین‌ها بود و تمام خانواده‌ها آن را نداشتند و هر کس بر اساس وسع مالی اقدام به خرید آن می‌کرد.
 چراغ‌های خوراک‌پزی
این چراغ اولین نسل چراغ‌های خوراک‌پزی بود که با سوخت نفت فشرده کار می‌کرد. دارای ۳ پایه و مخزن نفت برنجی بود. با نفت کار می‌کرد و تلمبه‌ای بود. برای روشن کردن آن مقدار کمی نفت داخل تنوره می‌ریختند و روشن می‌کردند.
به‌محض داغ شده تلمبه می‌زدند و نفت فشرده به صورت بخار از چراغ خارج و آن را روشن می‌کرد. این چراغ در اشکال مختلف وجود داشت نوع بزرگ آن برای رب پختن و بزرگ‌تر از آن‌هم برای تنور نانوایی و... استفاده می‌کردند. نوع خوراک‌پزی آن ساخت کشور سوئد و انگلیس بود.
 چراغ سه‌فتیله‌ای
این چراغ هم نوعی چراغ خوراک‌پزی بود که شکل آن گرد و آبی‌رنگ بود. سوخت آن نیز نفت و دارای سه فتیله قابل تنظیم داشت و برای خوراک‌پزی از آن استفاده می‌شد. این چراغ چون آرام می‌سوخت، زمانی که برای طبخ غذا نیاز نبود در داخل یا خارج منزل یک یا دو فتیله آن را روشن می‌کردند و یک قابلمه یا دیگ مسی کوچک آب روی آن می‌گذاشتند
برای آشپزی در آن زمان بیشتر، مردم خواهان چراغی بودند که بتواند کار آشپزی و گرم کردن خانه را هم‌زمان انجام دهد و از آن‌ حداکثر استفاده را ببرند. طولی نکشید که چراغ والور و پس از آن چراغ علاءالدین به خانه‌ها راه یافت و به خواسته آنها جامه عمل پوشاند.
چراکه این دو چراغ هم می‌توانستند هم خانه را گرم کنند و هم از آنها به عنوان چراغ خوراک‌پزی استفاده کرد. در صورتی که چراغ خوراک‌پزی فقط مخصوص طبخ غذا بود.
در قدیم مردم همدان  عمدتاً غذای خود را در داخل خانه روی این چراغ‌ها می‌پختند. نوع غذا هم ساده بود مانند آبگوشت، تاس کباب، شفته و. ... این غذاها به راحتی در منزل پخته می‌شد و نیاز‌ به تشریفات خاصی هم نداشت. فقط در سال دو بار می‌خواستند پلو بخورند یک بار شب چله و یک بار هم شب عید که این کار را در مطبخ خانه روی اجاق داخل دیگ مسی می‌پختند و  نوش جان می‌کردند. پخت سایر غذاها در داخل اتاق روی چراغ پخته می‌شد.
چراغ والور ساخت انگلیس و علاءالدین ساخت ایران و متعلق به شرکت عالی‌نسب تبریز بود. چراغ والور ارتفاع کمی داشت و از علاءالدین کوتاه‌تر بود ولی کار هر دو مشابه بود بعد از آن به‌مرور بخاری‌های نفتی در اشکال مختلف به بازار آمدند که شرح آنها در این مقوله نمی‌گنجد.
با اختراع برق و گاز و آمدن وسایل برقی و گازی به بازار به‌مرور زمان چراغ‌های نفت‌سوز به تاریخ پیوستند و زینت‌بخش دکورهای منازل امروزی شدند.


بازگشت
نظرات بینندگان :
نظر شما :
   
نام*
ایمیل* ایمیل محفوظ می باشد
نظر*
کد امنیتی*
کد امنیتی

 
 
 
گزارش گزارش ویژه یادداشت تحلیل سرمقاله ضمیمه(پیام_آدینه) دانلود
صفحه نخست آخرین اخبار درباره ما ارتباط با ما  پیوندها ویژه_نامه راهنما
نشر و نقل مطالب فقط با ذکر نام روزنامه همدان پیام بلامانع است.

 
روزنامه همدان پیام ( اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، سياسي، ورزشی )
صاحب امتياز و مدير مسئول: نصرت ا... طاقتي احسن  -  سردبير: يدا... طاقتي احسن
نشاني: همدان، خيابان شريعتي، ابتداي خيابان مهديه، ساختمان پيام
تلفن: 38264433 (081)  -  فکس: 38279013 (081)  -  سازمان نیازمندی: 38264400 (081)  - ايميل: info@hamedanpayam.com