اسم خاصش کافی است تا کنجکاوی در مورد دیدنش را بیشتر کند. خورزنه نام کوهی است که در 3کیلومتری شرق همدان نزدیک روستای تفریجان واقع شده است.
معنای نامش به معنی «مکان طلوع خورشید» است که پر بیراه نیست. دسترسی به آن راحت است و پس از گذر از میدان رسالت شهر همدان اگر به سمت روستای کشین ادامه دهید سمت چپتان مسیری خاکی است که از میان درختان میگذرد و شما را طی 7 الی 8 دقیقه تا پای کوه میرساند.
مسیر باریک است، اما ماشینرو. به ابتدای راه که برسید با 10 دقیقه پیادهروی به نزدیکترین و معروفترین صخره آن که روبهرویتان است میرسید. در حقیقت اینجا مکانی است مورد علاقه سنگنوردان چراکه صخرههای متنوع آن امکان صخرهنوردی با درجه سختی متفاوت را فراهم کرده است. بسیاری از قسمتها نیز توسط صخرهنوردان زبده رولکوبی شده است تا آماده تمرین و صعود باشد. در نخستین دیدارم از این کوه همراه یکی از دوستان صخرهنورد بودم که با تجهیزات مناسب توانستیم نخستین فرودمان را از صخرهها انجام دهیم که بسیار هیجانانگیز بود.
به جز امکان صخرهنوردی لازم به ذکر است که خورزنه به دلیل غارهای تاریخی کشف شده اهمیت تاریخی دارد که البته اکثریتشان مسدود شدهاند.
خورزنه زیستگاه گونههای مختلف جانوری و گیاهی است. همچنین نمای زیبایی از شهر همدان پیشرویتان خواهد بود که تماشایش لذتبخش و آرامشبخش است. پس حتی اگر تجهیزات صخرهنوردی و مهارت آن را نداشتید میتوانید از مناظر زیبای طبیعت اطراف آن لذت ببرید.
شاید این ویژگیها کافی بود تا امروز محوطه تاریخی کوه خورزنه شهرستان همدان در فهرست میراثطبیعی کشور ثبت شود و این مهم دلیلی بر معرفی بیشتر این ظرفیت غنی در عرصه گردشگری شود. این محوطه در فاصله یک کیلومتری غرب روستای تفریجان و در فاصله ۲ کیلومتری شرق شهر همدان (شهرک شهیدبهشتی) واقع شده است.
خورزنه کوهی از سنگهای رسوبی آهکی دنباله شرقی کوههای الوند (سد اکباتان) است که در حدود ۱۴۵هکتار وسعت و دارای خطالرأس تیغهای و بریده است.
کوه خورزنه ترکیبی از طبیعت و آثار استقراری انسانی با ویژگیهای منحصربه فرد خود است.
در دامنه و سینهکشی آن برخی فسیلها (سنگوارهها) پیدا شده و همچنین دارای چندین غار طبیعی است که بر دیواره های غار آثار زیادی از قلم و چکشکاری دیده میشود. کوه خورزنه دارای حفرههای متعددی است که عمق و طول زیادی ندارند.
این محوطه به لحاظ باورهای فرهنگی و تاریخی دارای ارزش معنوی و ناملموس است.
خورزنه؛ پهنه برآمدن خورشید گردشگری همدان
در طرح مطالعاتی دامنه شمالی الوند که توسط دانشگاه بوعلیسینا انجام شد ۱۹پردیس گردشگری ارائه و به تصویب رسید که یکی از این پردیسها ژئوسایت خورزنه بود.
در ادامه طرح دامنه شمالی الوند با توجه به اهمیت جایگاه خورزنه موضوع تهیه طرح تفصیلی این ژئوسایت در دستور کار قرار گرفت. پس از انجام مطالعات، چند بعد گردشگری در این منطقه شناسایی شد که شامل زمین گردشگری، گردشگری طبیعت و گردشگری ورزشی بود.
مدیر پروژه تبدیل خورزنه به سایتموزه تاریخ طبیعت و ورزش، در معرفی این منطقه به ایسنا، گفت: طبق اطلاعات نقشه زمینشناسی منطقه همدان، شکلگیری تپه خورزنه در دوران سنوروئیک و زیر دوره نئوژن و پالئوژن در حدود ۲۳ تا ۳۶ میلیون سال پیش بوده و وجود فسیلهای 2 کفهای در این تپه نشانه قرارگیری این تپه در آبهای کمعمق است.
صاحب محمدیانمنصور ادامه داد: طبق گفته پرویز اذکایی در فرهنگ مردم همدان خورزِنه «xorzene» سمتی که خورشید از آن برآید، نام کوهی در مشرق همدان است. همچنین «کــوه خورزنــه» (پهنــة برآمــدن خورشــید/ کوهــی کــه خورشــید از آن ســر میزنــد)، از نـگاه زبانشناسـی یــا گویش کــردی، همــان «پهنـه برآمــدن خورشــید» اســت.
به گفته وی در مجاورت کوه خورزنه تپه شاهطهماسب(ا...وردیخان) قرار دارد که به عنوان آثار تاریخی در میراثفرهنگی به ثبت رسیده است و آثار کندوکاو، یافتههای باستانشناختی مانند سفالهایی از نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد(۲۵۰۰ ق. م) گویای کاربری و پیشینه آنجاست. براساس شواهد مذکور، قدمت استفاده از این مکان به پیش از دوره اشکانی باز میگردد.
محمدیانمنصور مطرح کرد: از منظر کاربری تاریخی 4 کاربرد میتوان برای این تپه برشمرد. معدن تاریخی، مخفیگاه، نیایشگاه و سکونتگاه. ابوالحسنعلیبنحسین مسعودی بغدادی مورخ قرن چهارم در کتاب مروجالذهب در اینباره عنوان میکند «اسکندر پسر فیلیپس هنگام بازگشت از شهرهای خراسان، پس از مراجعت از هند و چین شیرسنگی را از سنگهای خورزنه ساخته است و آن شیر را برای شهر و از باروی آن طلسمی ساخت.»
وی افزود: همچنین یاقوت حموی(۶۲۶ ه. ق) درباره خورزنه آورده است که «شیرویه پسر شهردار همدانی گوید سلیمانبنداود(ع) از جایگاه همدان گذر میکرد، گفت: چگونه است این جایگاه که با این بستر بزرگ آبی و فراخی پهنهاش، شهری در آن نساختهاند! گفتند: ای پیغمبر خدا هیچ کس در آن پایدار نمیماند، زیرا که سرما سخت در آن فرو میآید و به بلندی نیزه برف میریزد. پس وی به صخرجنی(دیوی که انگشتر سلیمان را دزدید) گفت: آیا شگرد و چارهای هست؟ گفت آری. پس آنگاه وی، دَدی تراشیده از سنگ برآورد و آن را به سبب سرما طلسمی ساخت و بنهاد و شهر را بنا کرد. دَد همان شیر است که از سنگ خورزنه تراشیده شده است و «خورزن» کوهکی است بر دروازه همدان، که فراروی دم شیر قرار گرفته است.»
محمدیانمنصور تصریح کرد: به عقیده اذکایی، شیرسنگی همدان از ساختههای یونانیان است که به احتمال قریب به یقین به دستور اسکندر مقدونی هنگام بازگشت وی از اکباتان به بابل(در یادبود سردار بزرگش هفاییستون) (۳۲۴ ق.م) از خرسنگهای کوه خورزنه نزدیک همدان تراشیده شده و بر دروازه خراسان آن شهر به مثابه یادبودی نصب شده است.
عضو هیأتعلمی دانشگاه بوعلیسینا توضیح داد: در باب مخفیگاه بودن این مکان، علیخانظهیرالدوله ملقب به صفاعلی(۱۲۴۳-۱۳۰۳ ه. ش) سیاستمدار ایرانی که در دوران مظفرالدین شاه به حکومت همدان (۱۲۸۵/۳/۱۸ تا ۱۲۸۵/۱۰/۱۸) منصوب شد، در خاطرات خود درباره خورزنه چنین نوشته است؛ «کوه خورزنه طرف مشرق شهر همدان است به مسافت تقریباً 3 ربع فرسخ چندان کوه بزرگی نیست. گویا آن وقت که اهالی اکباتان طوایف و کوهنشین بوده است مثلاً هزار سال قبل از میلاد در این کوه مأمنهای سخت داشتهاند که بعدها محض آنکه اشرار یا دزدها منزل نکنند شکسته و مسدود کردهاند.»
محمدیانمنصور در ادامه اظهار کرد: درباره نیایشگاه بودن این مکان یاقوت حموی میگوید «و همین جا «خورزنه» پیوسته نیازگاهی برای سلیمان(ع) بوده است.»
وی مطرح کرد: بررسی زاویه قرارگیری غار خورزنه و غار هفت سورگله نسبت به جهت شمال جغرافیایی نشان میدهد که این زاویه در حدود ۱۵۰درجه است که این زاویه شباهت بسیار زیادی با زاویه خانههای قدیمی همدان که رو به جنوب با محدوده چرخش ۹ تا ۳۳ به سمت شرق است، دارد. همچنین زاویه قرارگیری غار نسبت به سطح افق نیز در حدود ۳۵ درجه است که یک جهتگیری کاملاً اقلیمی در راستای استفاده حداکثری از نور خورشید است. این دلایل نشان میدهد که این غارها در تابستان بسیار خنک و در زمستان نیز قابل سکونت خواهد بود، بنابراین میتواند جزو سکونتگاههای کهن باشد.
محمدیانمنصور شرح داد: کوه خورزنه به دلیل وجود عناصر زیر دارای جایگاه فرهنگی خاصی شده است. نخستین نکته موقعیت جغرافیایی آن نسبت به شهر و طلوع خورشید است که موجب شکلگیری باورهایی درباره آیین مهرپرستی در این منطقه شده است، مورد دوم وجود غارهای دستکند است که مردم این غارها را متصل به بازار همدان میدانند و از وجود گنجهای عظیم در دل آن سخن میگویند.
عضو هیأتعلمی دانشگاه بوعلیسینا ادامه داد: نکته بعدی حکاکی و برآمدگیهایی به صورت دایره(خورشیدواره) است که این خورشیدوارهها در قطرهای مختلف از 10سانتیمتر تا یکونیم متر، هم در داخل غارها و هم در سطح سنگها در نقاط مختلف کوه دیده میشود، علاوه بر این صخرههای خاص با حالتهای ایستاده(صخرههای دوخواهران) از دیگر نکات مورد توجه این منطقه است. همچنین بقایای یک بنای مدفون در خاک که مردم این مکان را هسته اولیه شکلگیری همدان میدانند از نکات مهم دیگر این منطقه محسوب میشود.
وی با بیان اینکه زندهیاد محمود اجل در یادداشتهای خود درباره این منطقه مینویسد «نخستین کلاس آموزش کوهنوردی همدان از سال۱۲۹۰ تا ۱۳۰۴در بلندیهای این کوه انجام شده است»، گفت: بنابراین وجود صخرههایی خاص در ارتفاعات بالای تپه خورزنه محل مناسبی برای صخرهنوردان است.
به گفته محمدیانمنصور سیستم درجهبندی یوسیمیتی درجه سختی مسیرهای صعود سنگنوردی است.
در این سیستم کلاس 5 از 5/8 تا 5/15 دارای درجه سختی است. موقعیت مسیرهای صخرهنوردی خورزنه و درجه سختی آنها در کتابFace of Iran نوشته نسرین نیکبخش، جرالد کروگ، کریستینا هوپز و کریستینا فرایدریش در آلمان به چاپ رسیده است. این درجهبندی از 5/8(مسیر رویا) تا c 13/5مسیر دو پییر) در خورزنه وجود دارد و به همین دلیل خورزنه را مدرسه صخرهنوردی نام نهادهاند.
وی در ادامه با اشاره به اینکه کوه خورزنه دارای پوشش گیاهی و تنوع جانوری است، افزود: به دلیل قرار نگرفتن این محدوده در 4 حوزه تحت حفاظت محیطزیست متأسفانه تاکنون مطالعاتی در راستای شناخت انواع پوشش گیاهی صورت نگرفته است، اما جانوران گوناگونی از جمله خرگوش، خفاش، شغال، جوجه تیغی(تشی)، روباه و پرندگانی همچون صعوه ابرو سفید، کمرکولی بزرگ، کبک و کلاغ مشاهده شده است که ساکنان قدیمی روستای تفریجان وجود حیواناتی همچون آهو و گراز در گذشته را نیز بیان کردهاند.
محمدیانمنصور عنوان کرد: پس از پایان مطالعات تفصیلی در تمامی ابعاد موجود در کوه خورزنه، شناخت جاذبهها و شاخصهای مهم و موجود از طریق تدوین ماتریس سوات SWOT) و تحلیل (QSPM) به راهبردهایی برای استفاده از جاذبههای موجود و تقویت آنها در بعد گردشگری دست یافته شد که با اتخاذ رویکرد توسعهای-حفاظتی، محلی در دامنه کوه خورزنه با ویژگیهایی از جمله نداشتن آلودگی بصری، رعایت اصول اقلیمی و نزدیکی به جاذبههای روی تپه ایجاد نکند در محل یکی از معادن متروک در نظر گرفته شد.
وی افزود: سایت بارگذاری شامل عملکردهایی همچون گالری، رستوران، کلاس آموزش سنگتراشی، درمانگاه، سالن همایش، فروشگاه صنایعدستی، درمانگاه، نمازخانه، استراحتگاه، محل جمعآوری زباله، سایت سنگنوردی آموزشی و محل همایش روباز در نظر گرفته شده است.
به گفته محمدیانمنصور در راستای رویکرد مورداستفاده در این مطالعات، عرصه و حریم تاریخی برای کوه خورزنه پیشنهاد شده که لازم است تعیین دقیق عرصه و حریم توسط کارشناسان متخصص در این حوزه در اولویت برنامههای میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری قرار گیرد.
عضو هیأتعلمی دانشگاه بوعلیسینا افزود: بنابراین این منطقه از نظر اساطیری و تاریخی ویژگیهای منحصربهفردی دارد که باید برای حفاظت آن تلاش کرد و در همین راستا ثبت ملی آن در دستور کار قرار گرفت و خوشبخانه انجام شد، علاوه بر این گام بعد حضور سرمایهگذار در منطقه است تا بتوان خورزنه را به عنوان یک منطقه گردشگری کمنظیر مطرح کرد.