خبری مبنی بر اینکه تاجیکستان در تلاش برای جهانی کردن اسناد کوروش به نام خودش است، در روزهای اخیر سبب بازخوردهای بسیاری بین دوستداران تاریخ و میراث ایران شده است. تلاش تاجیکستان برای نسبت دادن کوروش بزرگ به تاریخ خود، به دلایل مختلفی از جمله مسائل فرهنگی، تاریخی و هویتی بازمیگردد.
تاجیکستان، بهعنوان یکی از کشورهای فارسیزبان و بخشی از قلمرو فرهنگی و تاریخی ایران بزرگ، خود را وارث تمدن ایرانی میداند و این همه آنچه هست که ما در برابرش احساس خطر میکنیم و لازم است جهان بداند تاریخ ایران میراث همسایه نیست.
اما ایران در پاسخ به این اتفاق بارها اعلام کرده است که کوروش بزرگ بهعنوان یکی از برجستهترین شخصیتهای تاریخ ایران، ریشههای عمیقی در فرهنگ و تاریخ ایرانزمین دارد. بسیاری از اسناد تاریخی، از جمله منشور کوروش و آثار باستانی پاسارگاد، گواهی روشن بر این موضوع هستند. در عین حال، تأکید بر میراث مشترک فرهنگی با کشورهای منطقه، از جمله تاجیکستان، میتواند به جای رقابت، بستری برای همکاریهای فرهنگی و تاریخی میان این کشورها فراهم کند.
اما تصاحب میراث تاریخی همچنان برای ایران به دلیل گستردگی جغرافیایی مشهود بوده است. این مهم برای مردمانی که ریشه در هگمتانه دارند تلختر خواهد بود.
هگمتانه و همدان در لغت هر دو به یک معنی دلالت دارند. معنی آنها گرد هم آمدن یا تجمع است. باستانشناسان بر این باورند که پس از شکلگیری دولت ماد، این مکان، جایی برای گردهمایی بوده است. این شهر پایتخت مادها و سپس پایتخت تابستانی هخامنشیان و همچنین دارای آثاری بهجا مانده از حکومت مادها، هخامنشیان و حکومت اشکانیان است. دیاکو نخستین شاه ماد این شهر را پایتخت حکومت قرار داد و سپس آغاز به ساخت دژی مستحکم و عظیم نمود. او 7 قلعه تو در تو را طوری بنا نهاد که قصر پادشاهی و خزانهداری در قلعه هفتم در هگمتانه قرار گرفت. در 550سال قبل از میلاد، کوروش با پیروزی بر ایشتوویگو شاه ماد و با تسخیر هگمتانه، حکومت از مادها به پارسها منتقل میشود. مورخان از این مکان بهعنوان پایتخت تابستانی و محل خزانهداری پارسها نیز یاد میکنند.
این شواهد و مستندات تاریخ کافی است تا از ثبت داشتههای تاریخی به نام کشورهای دیگر احساس بدی داشته باشیم. 22 دسامبر روزی که تاجیکستان تندیس کوروش بزرگ، بنیانگذار و نخستین شاه هخامنشی، را در شهر دوشنبه، پایتخت کشور تاجیکستان، رونمایی کرد، قریب به اتفاق میدانستند این قصه سر دراز دارد.
تندیس کوروش در تاجیکستان
بسیاری در تاجیکستان این رویداد را «مهم» و گامی دیگر در راه پاسداشت فرهنگ نیاکان خود میدانند. کوروش از چهرههای ماندگار تاریخ است و در سالهای گذشته توجه به شخصیت و کنشهای او در تاجیکستان افزایش یافته است. تندیس کوروش بزرگ به بلندای 3متر، در «باغ کوروش کبیر» در کنار تئاتر اپرا و باله شهر دوشنبه قد برافراشته است اما نشانی از کوروش در هگمتانه حتی نیست و ما ایرانیها دلخوش به تخت جمشید و... هستیم.
این پادشاه نامدار هخامنشی، میان سالهای 559 و 529 پیش از میلاد بر گستره بزرگی از آسیا فرمانروایی میکرد، که تاجیکستان کنونی را هم در بر میگرفت. اما ریشه زادگاه و ردپای حکومتگردانی کوروش در ایران بوده و هست. وجود کوروش کبیر در تاریخ تنها افتخاری برای ایرانیان نیست و ستایشکنندگان بسیاری بهویژه در کشورهای فارسیزبان دارد.
یکی از این کشورها تاجیکستان است. این کشور کوروش کبیر را یکی از بزرگترین شخصیتهای عهد قدیم میداند و از او بهعنوان یک سیاستمدار تیزهوش و پادشاهی حامی عدالت و آزادی نام میبرد. در همین راستا اگر با تور تاجیکستان به این کشور سفر کنید، میبینید که در موزه ملی تاجیکستان واقع در دوشنبه، پایتخت این کشور، تندیس کوروش کبیر ساختهشده است که از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است.
تندیس کوروش کبیر در ورودی موزه ملی تاجیکستان نصب شده است و چشمان هر بازدیدکنندهای را در مرحله نخست به خود جذب میکند. این موزه به شکلی مدرن طراحی شده و دارای 4 دپارتمان مختلف است. وسعت موزه ملی تاجیکستان به 24هزار متر مربع میرسد و یکی از مهمترین مناطق توریستی در دوشنبه بهشمار میرود که در آن بیش از 50هزار اثر نگهداری میشود. کارکنان این موزه علاوه بر زبانهای روسی و انگلیسی به زبان فارسی نیز آشنایی دارند که شرایط مناسبی را برای ایرانیان برای بازدید از این موزه فراهم میکند. البته گرامیداشت این پادشاه بزرگ تنها به این تندیس خلاصه نمیشود. در شهر دوشنبه پارکی به وسعت 5 هکتار نیز وجود دارد که بهافتخار این پادشاه ایرانی، کوروش کبیر نامگذاری شده است.
کوروش نماد افتخار و هویت ملی ایران
کوروش بزرگ، بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی، یکی از برجستهترین شخصیتهای تاریخ ایران و جهان بهشمار میرود. وی نهتنها با ایجاد نخستین امپراتوری جهانی موفق شد فرهنگها و تمدنهای متنوع را در سایه حکومتی پایدار و منسجم گرد هم آورد، بلکه به واسطه رویکرد انسانی و احترام به حقوق بشر، الگویی بیبدیل در تاریخ سیاسی و اجتماعی جهان شد.
یکی از مهمترین اقدامات کوروش، صدور منشور حقوق بشر است که در استوانه مشهور او ثبت شده است. این منشور، که امروزه در موزه بریتانیا نگهداری میشود، نشاندهنده ارزشهای والای انسانی است که او در اداره حکومت خود به کار میبست. آزادی مذهب، احترام به آداب و رسوم اقوام تحت حاکمیت و تلاش برای حفظ صلح از جمله اصولی بودند که کوروش در اداره امپراتوریاش به آن پایبند بود.
کوروش نهتنها یک فاتح بزرگ بود، بلکه یک حکمران دلسوز و خردمند نیز بهشمار میرفت. روایتهای تاریخی از فتح بابل، نمونهای از سیاستهای خردمندانه او را نشان میدهد؛ جایی که کوروش بدون خونریزی و با استقبال مردم وارد شهر شد و آزادی را برای اقوام و مذاهب مختلف به ارمغان آورد.
اهمیت کوروش برای ایرانیان، نهتنها به دستاوردهای سیاسی و نظامی او محدود نمیشود، بلکه بهعنوان نمادی از هویت، فرهنگ و ارزشهای انسانی، جایگاهی ویژه در حافظه ملی و تاریخ ایران دارد. نام او همواره یادآور افتخار، وحدت و احترام به تنوع است.
به یاد داشتن کوروش و ارجنهادن به میراث او، نهتنها وظیفهای ملی است، بلکه فرصتی برای ترویج پیامهایی چون عدالت، صلح و همبستگی در جهانی است که بیش از هر زمان دیگر به این ارزشها نیازمند است. زادگاه کوروش بزرگ در منطقهای به نام انشان، در جنوب غربی ایران و حوالی شهر پاسارگاد در استان فارس امروزی قرار دارد، اما در تاریخ آمده است که کوروش در سرزمینهای اطراف هگمتانه بزرگ شده است.
انشان مرکز اولیه حکومت خاندان هخامنشی بود که بعدها به دست کوروش بزرگ گسترش یافت و به امپراتوری هخامنشی تبدیل شد. این منطقه در تاریخ باستان ایران بهعنوان یکی از مراکز تمدنی مهم شناخته میشود و پاسارگاد، بهعنوان پایتخت اولیه کوروش، اهمیت ویژهای در تاریخ ایران دارد. پاسارگاد امروزه میزبان آرامگاه کوروش بزرگ است و بهعنوان یکی از آثار ثبتشده در فهرست میراث جهانی یونسکو، هر ساله مورد توجه گردشگران و علاقهمندان به تاریخ ایران قرار میگیرد.
تلاشها برای نسبت دادن شخصیتهای تاریخی بزرگ به کشورهای همسایه
میتوان به تأکید بر میراث مشترک فرهنگی و تاریخی از سوی آنها اشاره کرد.
تاجیکستان، با زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، به دنبال تثبیت هویت ملی خود بهعنوان بخشی از تمدن بزرگ ایرانی است. کوروش، بهعنوان یکی از بزرگترین شخصیتهای تاریخ ایرانی، نماد قدرت، عدالت و تمدن است. تاجیکستان تلاش میکند این میراث را بخشی از هویت ملی خود معرفی کند.
از نگاه دیگر، ایجاد وحدت و افتخار ملی است که تاجیکستان به دنبال آن است. کشورهای تازهاستقلالیافته پس از فروپاشی شوروی، مانند تاجیکستان، نیاز به تقویت حس هویت و افتخار ملی دارند. کوروش بزرگ بهعنوان یک شخصیت جهانی و تأثیرگذار میتواند به ایجاد این حس کمک کند.
در این میان نمیتوان از رقابتهای منطقهای بر سر میراث تاریخی غافل شد؛ در منطقه آسیای مرکزی، رقابتهایی بر سر نسبت دادن میراث فرهنگی و تاریخی وجود دارد. تاجیکستان، به دلیل اشتراکات زبانی و فرهنگی با ایران، تلاش میکند بخشی از میراث هخامنشی و شخصیت کوروش را به خود مرتبط کند.
در سوی دیگر، سوءبرداشتهای تاریخی مشهود است. برخی از پژوهشگران تاجیک استدلال میکنند که قلمرو کوروش شامل مناطق امروزی تاجیکستان بوده است و از این نظر، او را به تاریخ خود مرتبط میدانند. گفتنی است، هگمتانه و همدان در لغت هر دو به یک معنی دلالت دارند. معنی آنها گرد هم آمدن یا تجمع است.
باستانشناسان بر این باورند که پس از شکلگیری دولت ماد، این مکان، جایی برای گردهمایی بوده است. این شهر پایتخت مادها و سپس پایتخت تابستانی هخامنشیان و همچنین دارای آثاری بهجا مانده از حکومت مادها، هخامنشیان و حکومت اشکانیان است. دیاکو نخستین شاه ماد این شهر را پایتخت حکومت قرار داد و سپس آغاز به ساخت دژی مستحکم و عظیم نمود. او 7قلعه تو در تو را طوری بنا نهاد که قصر پادشاهی و خزانهداری در قلعه هفتم در هگمتانه قرار گرفت. در 550 سال قبل از میلاد، کوروش با پیروزی بر ایشتوویگو شاه ماد و با تسخیر هگمتانه، حکومت از مادها به پارسها منتقل میشود. مورخان از این مکان بهعنوان پایتخت تابستانی و محل خزانهداری پارسها نیز یاد میکنند.
از سوی دیگر، اهالی روستا کهنوش در مسیر همدان به تویسرکان نیز سخنان متفاوتی دربارهی وجه تسمیه نام این روستا گفتهاند؛ برخی معتقدند که کهنوش سرزمین دوران کودکی کوروش کبیر است و نام «کهنوش» نام تغییریافتهی کوروش است. برخی روستائیان نیز میگویند، کوروش کبیر دوران کودکی خود را تا سن 12 سالگی در کوهستانهای این روستا همراه یک چوپان گذرانده است.
اهالی میگویند، زمانی که کوروش کودک بود، چون مورد خشم پادشاه قرار میگیرد، او را در این مکان میآورند تا بکشند که این کار انجام نمیشود. کوروش در این کوهها زندگی میکند تا زمانی که بزرگ میشود و به پادشاهی میرسد. کهنوش روستایی در بنبست کوهستان الوند است که چندین ویژگی را با هم دارد.
