سال 95 برای استارت‌آپ‌ها با فراز و فرودهای فراوانی همراه بود. برخی استارت‌آپ‌ها در این سال رشد سریع و موفقیت‌آمیزی داشتند و تعداد زیادی هم بدون اینکه خبری از آنها منتشر شود، شکست خوردند. صدور مجوز و راه‌اندازی چندین صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر و شتاب‌دهنده، برگذاری رویدادهای متعدد کارآفرینی در دانشگاه‌ها، اکران مستند شب‌نامه، اختلاف بین اسنپ و تپسی و اتحادیه مؤسسات اتومبیل کرایه تهران و تاکسیرانی، انتشار خبر سرمایه‌گذاری چند ده میلیون دلاری چندین شرکت خارجی در استارت‌آپ‌های ایرانی، ارزش‌گذاری نجومی برخی استارت‌آپ‌ها و ادامه سردرگمی دولت و فعالان این حوزه در خصوص متولی سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری استارت‌آپ‌ها، مهمترین اتفاقات پیرامون کسب‌وکارهای نوپا در سال 95 بود.
سال 96 در حالی آغاز شده است که پنج پیشران زیر، بهبود فضای کسب‌وکارهای نوپا را نوید می‌دهد:
افزایش ضریب نفوذ اینترنت پرسرعت در کشور
به نظر می‌رسد ایجاد زیرساخت‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور در سالهای اخیر، نقش اصلی را در گسترش فضای کسب‌وکارهای خلاقانه بازی می‌کند. هرچه در برنامه توسعه دولت‌ها پیش می‌رویم، گسترش زیرساخت‌های اینترنتی برای سهولت انجام کارها و ایجاد دسترسی‌ها و ارائه خدمات بهتر به مردم، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. ضریب نفوذ اینترنت در کشور، از سال 1394 تا 1395 از 73 درصد به 82 درصد، رشد پیدا کرده است.
همچنین طبق آمار بانک جهانی، در سال ۲۰۱۵ میلادی، حدود 57 درصد جمعیت 77 میلیونی ایران، کاربر اینترنت هستند. طبق این آمار، 44 میلیون کاربر اینترنت در ایران وجود دارد. بنا بر آمار ذکر شده، اینترنت با سرعت بسیار بالایی در میان جامعه ایرانی که بخش قابل توجهی از آن را جوانان تشکیل داده‌اند، گسترش پیدا کرده و این روند سخت‌افزاری موجب اقبال اکثریت جامعه به سمت کسب‌وکارهایی می‌شود که بر بستر سریع، ارزان و منعطف اینترنت بنا شده‌اند. همچنین زیرساخت اینترنت پرسرعت، مناسب‌ترین وسیله برای ایجاد مشاغلی است که به ارتباط مستقیم و گسترده با مخاطبان و مشتریان خود دارند. پیش بینی می شود در سال جاری ضریب نفوذ اینترنت پرسرعت در کشور افزایش پیدا کند.
رشد طبقه متوسط شهری
بررسی‌های جامعه‌شناسان نشان می‌دهد نسبت طبقه متوسط شهری به کل جمعیت، در سالهای اخیر در ایران افزایش داشته است. طبقه‌ای بین فقرا و اغنیا را به اصطلاح طبقه متوسط شهری می‌گویند که عادات رفتاری، سبک زندگی و الگوی مصرف مشخصی دارند. این گروه، بزرگترین قشر جامعه ایران هستند. نیاز معیشتی این قشر تقریبا مرتفع شده و به سمت نیازهای متعالی‌تر حرکت دارند. طبقه متوسط شهری از سبک زندگی مدرن و به اصطلاح امروزی برخوردار هستند. معمولا به برندها توجه می‌کنند و مرتب به دنبال تغییر در زندگی خود هستند. مشخصه مهم این قشر، مصرف‌گرایی آنهاست. عمده آنها، مصرف‌کننده خدمات و کالاها هستند و در واقع بازار هدف اصلی استارت آپ‌ها را تشکیل می‌دهند. طبقه متوسط، شکل دهنده مصرف انبوه است. فقرا متقاضی کالاهای صنعتی نیستند، زیرا توان مالی آن را ندارند، اغنیا هم مصرف‌کننده انبوه کالاهای صنعتی نخواهند بود، زیرا تقاضای آنها عمدتاً معطوف به کالاهای تجملی است. این طبقه متوسط است که مصرف کننده انبوه تولیدات و خدمات و فناوری‌های متداول خواهد بود.
برآورد می‌شود در جامعه ایران حدود 40 تا 60 درصد جامعه از طبقه متوسط شهری هستند. از آنجایی که بازار اصلی استارت‌آپ‌ها این گروه است، بزرگ شدن این طبقه در کشور، منجر به رشد بازار استارت‌آپ‌ها خواهد شد.
بازار بزرگ و جذاب بخش خدمات در کشور
پیشران دیگرِ گسترش استارت‌آپ‌ها در کشور، بکر بودن بازار و پایین بودن سطح خدمات در کشور است. امروزه خدمات بسیاری، توسط استارت‌آپ‌ها در جامعه ایران عرضه می‌شود. از خرید کالا گرفته تا فروش کالای دست دوم و سرویس‌های مختلف حمل و نقل عمومی بر بستر اینترنت، همگی در ساختار استارت‌آپ‌هایی جذاب و پیشرو عرضه می‌شوند. سرعت گسترش این خدمات بسیار بالا است. از طرف دیگر، شیرینی استفاده از سرویس‌های برخط منعطف و ارزان و سریع، بر جانِ طبقه قابل توجهی از جامعه نشسته است. ارائه این سطح از خدمات، شاید یک دهه قبل غیرقابل‌تصور بود، اما این خدمات، امروز از فراوانی قابل توجهی برخوردار هستند. وقتی بخشی از جامعه سطح باکیفیتی از خدمات را از طریق استارت‌آپ‌ها تجربه می‌کنند، تجربه خوب خود را به دیگران هم توصیه می‌کنند و این شیوه، پردامنه‌ترین تبلیغ برای استارت‌آپ‌ها به شمار می‌رود. در این فضا، گسترش چشمگیر استارت‌آپ‌ها به راحتی اتفاق می‌افتد.
بهبود وضعیت قوانین و محیط کسب‌وکارهای نوین
محیط کسب‌وکار استارت‌آپ‌ها در وضعیت مناسبی به سر نمی‌برد. نهادهای متعددی از قبیل وزارت صنعت، وزارت کار، وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، درگیر موضوعات مختلف استارت‌آپ‌ها شده‌اند. اما در نبود یک مرجع و متولی مشخص، بسیاری از مسائل باقی مانده است.
بسیاری از استارت‌آپ‌ها در فضای مجازی بدون هیچگونه نظارتی به فعالیت خود ادامه می‌دهند. برخی دیگر نیز درگیر مسائل مالیات، دریافت مجوز و مانند اینها هستند. البته با توجه به رشد و توسعه این حوزه، نهادهای مختلفی در طول چند سال گذشته، در حال تدوین و سروسامان دادن به قوانین مربوطه هستند. اما هنوز با نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم. سرمایه‌گذاری‌های خارجی، قوانین و مقررات کسب و کار و غیره، شفافیت لازم را ندارد. ما در یک وضعیت در حال گذار به شفافیت هستیم. موضوعات مختلفی مثل صدور مجوز، سازوکار تعیین مالیات، حقوق مشتریان، شفافیت سرمایه‌گذاری خارجی، بهبود محیط کسب‌وکار، تعیین و تدقیق قوانین کسب‌وکار و طراحی سازوکار نظارت های محتوایی و امثال آن، هنوز حل نشده است. چنانچه در سال 96 مسائل فوق حل شود، ما شاهد رشد و توسعه کمی و کیفی کسب‌وکارهای نوین و در نهایت افزایش رضایت مشتریان و عموم جامعه خواهیم بود.
■ محمد واعظی‌نژاد
دکترای کارآفرینی و هیئت علمی پژوهشکده حکمت
