با بررسی دقیق در واقعه عاشورا و سیره امام سجاد(ع) درمی‌یابیم که امام سجاد(ع) در جاویدان ماندن این نهضت و قیام خونین که تا ابد در ذهن و جان بشریت نقش بسته است نقش بسیار مهم و اثرگذاری داشته است و البته از عهده این مسئولیت و رسالت به‌خوبی برآمده است.
امام سجاد(ع) فرزند برومند حسین بن علی(ع) است که در سال 38 هجری به دنیا آمد. ایشان همانند دیگر امامان معصوم از اخلاق برجسته‌ای برخوردار بودند و همچنین ازنظر علمی سرآمد زمان خود بودند.
امام سجاد با توجه به مصلحت الهی در واقعه عاشورا بیمار شدند که همین بیماری باعث شد که ایشان را نکشند و این ذخیره امامت باقی بماند تا شیعه بی رهبر نباشد. بعد از حادثه عاشورا، اسرا به کوفه و سپس به شام فرستاده شدند و امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در فرصت‌هایی که به وجود می‌آمد سخنرانی کردند و پیام کربلا را به همگان رساندند.
آن‌ها مظلومیت امام حسین(ع) ویاران باوفایشان و ظلم‌هایی که دشمنان یزیدی در حق ایشان انجام دادند را بیان کردند، این افشاگری‌های امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) توطئه یزید که خواری اهل‌بیت بود را خنثی کرد و قضیه به سود اهل‌بیت تغییر کرد.
امام سجاد(ع) در طول زندگی از روش‌های مختلفی استفاده کردند تا واقعه جان‌سوز کربلا به فراموشی سپرده نشود. این اقدامات آثار و پیامدهایی به همراه داشت که از آن جمله می‌توان به تنفر مردم از امویان، قیام مختار، توابین و قیامهای مختلفی که نشأت گرفته از قیام امام حسین(ع) بودند را اشاره کرد.
صحیفه سجادیه كه به زبور آل محمد مشهور است، اثر بى نظیرى است كه در جهان اسلام، جز قرآن كریم و نهج البلاغه، كتابى به این عظمت و ارزش، پدید نیامده كه پیوسته مورد توجه بزرگان و علما و مصنفان باشد. از دیگر آثار ارزنده به جا مانده از امام سجاد (ع)، مجموعه اى تربیتى و اخلاقى است به نام رساله حقوق كه امام (ع) در آن وظایف گوناگون انسان را در برابر خدا و خود و دیگران، با بیانى شیوا و گویا بیان كرده است.
الگوی تربیت اخلاق اسلامی از منظر امام سجاد(ع)
از جمله مهمترین متون حدیثی به جای مانده از ائمه اطهار ادعیه ایشان است که بیشتر رویکرد آموزشی دارند و رویکرد آن‌ها برآورده کردن مهمترین نیازهای انسانی است.
در این میان، دعای مکارم الاخلاق منقول از امام سجاد(ع) می‌تواند اهمیت بسیاری در تدوین نظام اخلاقی و تربیتی جامعه اسلامی داشته باشد. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوایی، به استخراج مضامین و مقوله‌های اخلاقی مندرج در لایه‌های نهفته دعای مکارم الاخلاق پرداخته و الگوی فرایندی تربیت اخلاق اسلامی بر مبنای این دعا کشف و تبیین شود.
مهمترین وجه ممیز مقاله حاضر از دیگر شروح متعدد نگاشته‌شده بر این دعا، این است که این جستار تلاش کرده گام‌ها و مراحل الگوی تربیت اخلاقی را به صورت دقیق و متوالی ذکر کند.
بر پایه الگوی یاد شده، هدایت به مسیر حق و تمسک به اطاعت الهی، بر رشد و تکامل اخلاقی مقدم شده است. پیمودن گام‌های اصلاح اخلاقی با تأکید بر نیکی به دیگران و نرم‌خویی، در زمره الزامات تربیت اخلاقی انسان است؛ و در مقابل، ظلم و دشمنی، مهمترین مانع تکامل تربیت و اصلاح اخلاقی بشر است.
از خدمات ارزشمند امام سجاد(ع) دستگیرى از درماندگان
یكى از خدمات ارزشمند امام سجاد(ع)، رسیدگى به درماندگان، یتیمان، تهی‌دستان و بردگان بوده است.
روایت شده است كه آن حضرت، هزینه زندگى صد خانواده تهیدست را عهده دار بود.
گروهى از اهل مدینه، از غذایى كه شبانه به دستشان مى رسید، گذران معیشت می كردند، اما آورنده غذا را نمی شناختند. پس از در گذشت على بن الحسین (ع)متوجه شدند كه آن شخص، امام زین العابدین (ع) بوده است.
او شبانه به صورت ناشناس، انبوهی نان و مواد غذایى را خود به دوش مى كشید و به در خانه فقیران و بینوایان مى برد و مى فرمود: صدقه پنهانى آتش خشم خدا را خاموش می سازد.
اهل مدینه مى گفتند: ما صدقه پنهانى را هنگامى از دست دادیم كه على بن الحسین در گذشت. او در طول سالها به قدرى انبان حاوى آرد و دیگر مواد غذایى را به دوش كشیده و به در خانه فقیران برده بود كه شانه اش پینه بسته بود، به طورى كه پس از شهادت او، هنگام غسل دادن جنازه اش ، جلب توجه می كرد.
از دیگر آثار آن حضرت می‌توان به مناسك حج، رساله حقوق، الجامع في الفقه، صحيفة الزهد،کتاب حدیث اشاره کرد.
■ از مهمترین اقدامات امام سجاد (ع) پس از عاشورا و در دوران امامت، تداوم بخشي و تفسير درست حادثه عاشورا و جلوگيري از تحريف آن، پرورش رهبر آينده امت اسلامي حضرت باقرالعلوم (ع)، نشر معارف قرآن و فرهنگ اسلام در قالب دعا و نيايش، نظارت و هدايت انديشمندان و فقها و قُرای جامعه اسلامي، حمايت سياسي، مادي و معنوي از بردگان به عنوان مظلوم ترين گروههاي اجتماعي و تلاش براي هدايت و آزادي آنان نام برد.
