این یادداشت به این سوال می پردازد که آیا فراگیر شدن یک مد امکانی برای تفاوت بین افراد ایجاد می کند؟
امیل دورکیم؛ یکی از بنیانگذاران جامعه شناسی معتقد است که تفاوت جوامع جدید با جوامع قبل را می توان در دو کلمه «تشابه» و «تفاوت» خلاصه کرد. در جوامع قدیمی، آدم ها شبیه به هم اند ولی در جوامع جدید تفاوت ها یعنی تنوّع و گوناگونی بیشتر می شود. این امر در عرصه های مختلف زندگی قابل مشاهده است. مثلا شغل آدم ها در جوامع قدیمی عمدتا کشاورزی است ولی در جوامع جدید هزاران شغل به وجود می آید. خلاصه آنکه خیلی چیزها در جوامع قدیمی «مشابه» و در جوامع جدید؛«متنوع» است.
در جوامع جدید، مد( fashion ) یکی از آن پدیده هایی است که دیدگاه جامعه شناسانی نظیر دورکیم را به چالش می کشد. یعنی وقتی یک مدفراگیر می شود در فاصله کوتاهی بسیاری از مردم شبیه هم می شوند. البته درست است که این شباهت همان شباهتی نیست که در جوامع قدیمی وجود داشت. در اینجا فرد انتخاب می کند که از یک مد پیروی کند یا نه ولی در جوامع قدیمی چندان انتخابی وجود نداشت. در واقع «اجبار» و «انتخاب» نقطه تفاوت دو نوع جامعه است. ولی اصل تنوع و گوناگونی که ویژگی جامعه جدید است زیر سوال رفته است. البته برخی از جامعه شناسان معتقدند که در جامعه جدید هم نوعی اجبار وجود دارد. چرا که وقتی یک مد فراگیر شد فرد برای بدست آوردن « تأیید اجتماعی » مجبور می شود از آن پیروی کند. در غیر این صورت ممکن است با عکس العمل جامعه مواجه شود.
بسیاری از مردم به این دلیل اولیه سراغ مد می روند که می خواهند متفاوت به نظر برسند و برای خودشان هویت مستقلی داشته باشند. ولی آیا مد می تواند این خواسته آنان را تأمین کند؟ روزی یک جامعه شناس در یکی از کلاس هایش تحقیق کوچکی انجام داد. از هر یک از دانشجویانش که شلوار جین مدل « لوی 501 » را پوشیده بودند پرسید "چرا این شلوار را انتخاب کرده اید"؟ تقریبا همه آنان گفتند چون می خواهیم متفاوت باشیم و هویت خاص خودمان را داشته باشیم. استاد در پایان رو به آنان کرد و گفت "تعجب می کنم که چطور ممکن است 25 نفر از 30 نفرتان یک شلوار را بپوشید و بعد تصور کنید که متفاوت شده اید؟! این امکان پذیر نیست. آن 5 نفر متفاوت ترند یا شما؟".
در سال گذشته ریش موسوم به داعشی در بین بخشی از جوانان مد شد. هر کسی را در خیابان های شهرهای بزرگ می دیدیم- که پیرو این مد است- تصور می کردیم که همین چند ساعت قبل او را در خیابان دیگری، در تلگرام یا در یکی از شبکه های ماهواره ای دیده ایم! مد قدرت یکسان سازی دارد. مد به ظهور هویت های مستقل مجال نمی دهد. برای همین معمولا هنرمندان که یکی از دغدغه های اصلی شان تفاوت و تمایز است همواره سعی می کنند به هیچ مدی پایبند نباشند و اتفاقا خودشان در جلوی صف بأیستند و ابداع کننده مد باشند! در دنیای امروز معمولا این رسانه ها هستند که مد را می سازند. مدتی قبل خبرنگاری از نویسنده این سطور پرسید که "به نظر شما هم اکنون گرایش های فرهنگی مردم به کدام سمت است؟" گفتم امکان دارد با هم به پشت بام برویم؟ تعجب کرد و گفت چرا؟ گفتم "باید جهت دیش های ماهواره را ببینم!" توضیح دادم که زمانی بیشتر دیش ها به سمت ترکیه بود. جامعه ایران ترکیه زده شد. آدم دچار شک می شد که فلان خواننده معروف ترک، ایرانی است یا ترکیه ای! مدها که جای خود داشت. بعد دیش ها به سمت اروپا یا همان هاتبرد چرخید. موهای بلوند مد شد و شهرت یکی از خوانندگان کلمبیایی از بسیاری از خوانندگان ایرانی پیشی گرفت. باز دیش ها به سمت عرب یا ماهواره عرب ست چرخید. جامعه ایران عرب زده شد! آرایش عربی یا خلیجی همه گیر شد و این بار یک خواننده زن عرب، از بسیاری از خوانندگان ایرانی پیشی گرفت.البته نباید کتمان کرد که دخالت نهادهای رسمی در موضوع پوشش هم باعث شده است تا جامعه نتواند در کمال آرامش درباره انتخاب هایش تأمل و بررسی و بحث کند و مدام در موقعیت واکنش و مقاومت قرار می گیرد.
با رشد شبکه های اجتماعی به ویژه اینستاگرام و امکان وسیع تبادل ایده ها، خلاقیت ها و عکس ها توسط تک تک آدم ها در عرصه های مختلف به ویژه مد و لباس و البته کاهش استقبال از شبکه های ماهواره ای، به نظر می رسد که در یکی دو سال گذشته گوناگونی و تنوع بیشتر شده است. این را باید به فال نیک گرفت.
