محرم میراث بزرگ فرهنگی است که ریشه در خاک و سرشت مردمان این منطقه دارد و هر سال با برگزاری آئین‌های خاص عاشورایی، مردم ملایر عشق و دلدادگی خود را به ساحت مقدس سرور و سالار شهیدان امام حسین(ع) به نمایش می‌گذارند.
عاشقان سیدالشهداء(ع) در دیار یک‌هزار و ۱۰۰ شهید گلگون‌کفن بار دیگر، چشم‌ها و دل‌ها را روانه کربلا کردند و به دور از هرگونه حُب و بُغض، قلب‌هایشان را به حسین(ع) فاطمه پیوند زدند؛ گویی این ماه جز حسین و کربلا هیچ ندارد و دل‌هایشان غمناک‌ترین غم عالم را تاب می‌آورد.
محرمی دیگر آمد، شوری در شهر به پا شد، عشق به حسین(ع) که قلب هر انسانی از داغش به تپش می‌افتد و شهر سیاه‌پوش فرزند فاطمه زهرا(س) می‌شود؛ سیاه‌پوش علمدار حسین ابوالفضل العباس(ع) و برگزاری آئین‌ها و سنت‌هایی که همراه با شور و شعور عزاداران حسینی در جهان شهر ملایر دایر است.
در روزگاران گذشته تا امروز رسم بر این بوده و هست که پیش از فرا رسیدن ماه محرم، سرپرست هیئت‌های مذهبی و هیئت امنای مساجد، تکایا و حسینیه‌ها که در ملایر به آنها «خادم» و در همدان «پاتوقدار» می‌گفتند، مقدمات برگزاری مراسم‌ها و آئین‌های عاشورا را فراهم می‌آورند، مردم نیز به طرق مختلف و در حد مقدورات، برای تدارک محرم و تهیه وسایلی همچون حصیر، گلیم، فرش، وسایل روشنایی چوب، هیزم، قند و چایی کمک می‌کردند.
شهر سیاه‌پوش سرور و سالار شهیدان
بین هیئت‌های محلات شهر برای برگزاری هر چه باشکوه‌تر مراسم عزاداری محرم رقابت و چشم و هم‌چشمی تنگاتنگی وجود داشت، به خصوص در آن زمان که مردم به طور معمول بعد از صرف شام به خواب می‌رفتند و سکوتی در روستا و یا شهر حاکم می‌شد، اما در شب‌های محرم به ویژه در دهه نخست، تا شب پس از عاشورا جنب وجوش زیادی در کوچه‌ها، محلات، تکایا، مساجد و حسینیه‌ها تا حدود نیمه‌های شب دیده می‌شد و تا سال بعد ماه‌ها انتظار می‌کشیدند تا سال آینده دوباره آن خاطره‌های همدلی و همراهی مردم در عزاداری محرم تکرار شود.
در شکل‌گیری برخی هیئت‌ها در شهر و روستا اینطور رسم بود که برگزارکنندگان مراسم در ایام محرم، محلی را به تکیه تبدیل می‌کردند و در کنارش آبدارخانه‌ای راه می‌انداختند و از عزاداران پذیرایی می‌کردند، در این گیر و دار قاریان، مداحان، ذاکرین اهل بیت(ع)، خیران، عاشقان امام حسین(ع) و خادمان، هیئتی شکل می‌گرفت و بانی هیئت‌های عزاداری، تکیه، حسینیه، مدرسه، درمانگاه و رسیدگی به ایتام و دیگر کارهای خیر می‌شدند.
خادمان و خیران؛ پیشتاز کمک‌های خیرخواهانه عزاداری عاشورا
در گذشته خادمان هزینه کامل دهه عاشورا را تقبل می‌کردند، اما بعدها به دلایلی که تمکن کافی برای برگزاری مراسم را نداشتند، با جمع‌آوری کمک‌های نقدی و هدایا، مقدمات عزاداری عاشورا فراهم می‌شد، آنها هر ساله قبل از محرم، مسجد، تکیه و حسینیه را تمیز و با پرچم‌ها و پارچه‌های سیاه تزئین می‌کردند، اگر مسجد و حسینیه فضای کافی برای پذیرش جمعیت عزادار را نداشت و یا صنفی می‌خواست مراسم جدا برگزار کند و یا تابستان بود، صحن مسجد و یا حسینیه یا مکانی باز را در نظر می‌گرفتند و سایه‌بانی حصیری و چادری برپا و کف آن را با حصیر، گلیم، فرش و یا موکت و پتو مفروش می‌کردند.
در ایام تاسوعا، عاشورا، اربعین حسینی و 28 صفر، غیر از مساجد، حسینیه‌ها و تکایا، افرادی هستند که غذاهایی مانند حلیم، چلومرغ، چلوخورشت، قیمه، چلوکباب و شُله زرد را در منزل طبخ و بین مردم توزیع می‌کنند، در گذشته مخارج دسته‌های عزاداری از طرف افراد ثروتمند «خیران» پرداخت می‌شد که به‌طور عمده از مالکان بزرگ یا تاجران معروف و بازاریان متمکن و یا دولتمردان مانند شیخ‌الملوک، سیف‌الدوله، سکینه ترکمان سهرابی (فخرالحاجیه)، مهدی مهدوی، محمود عضدی قاجار(امیرموید)، ثقت‌الاسلامی، خاکپور و از بازاریان بزرگانی مانند سیداحمد محمدی، حاج محمد ملایری، حاج علی بحرینی، خانواده چوبین بانی خیر برای برگزاری مراسم محرم می‌شدند.
خیر مراسم‌های عاشورا حتی به زندانیان هم می‌رس
حتی از کمک‌های جمع‌آوری به معتمدان محله‌های فقیرنشین شهر نیز کمک می‌کردند تا با تقبل هزینه‌های لازم در ایام عزاداری سفره امام حسین(ع) را در سطح شهر گسترده کنند و کربلای «علی‌محمد کلهر» به مناسبت‌هایی چند وعده خرج زندانیان را قبول می‌کرد.
در ملایر رسم و رسوم‌های مختلفی مانند سقایی، علم گردانی، تعزیه‌خوانی، شیرگردانی و شیرخوارگان حسینی وجود دارد که هم‌اکنون نیز زنده است و در بسیاری از نقاط این شهرستان در ایام محرم برگزار می‌شود، مردم در این ایام نذوراتی همچون پوشیدن جامه سیاه(جُمَ سیا)؛ پوشیدن لباس سقایی و سقا بودن در روزهای تاسوعا و عاشورا، حمل کردن عَلَم، توزیع شربت و نان(نون گِردَه) گاهی همراه با ماست بین مردم محل، همسایه‌ها، دوستان و آشنایان، دعوت قاریان قرآن با هیئت‌های سینه‌زنی به صرف شام، کمک مادی به هیئت و حتی نذر سیب‌زمینی خُرد کردن دارند.
جوانان؛ میدان‌دار مراسم‌های محرم
در دهه نخست محرم تا روز عاشورا مجالس وعظ و روضه‌خوانی و مصیبت‌گویی برپاست و هر یک از این شب‌ها به نام یکی از شهدای کربلا اختصاص دارد و مرثیه‌سرایان به همان مناسبت، نوحه و مرثیه می‌گویند و برخی از شب‌ها دسته‌جات عزاداری محلات به قصد محله‌گردی از مسجد، حسینیه و تکایا خارج می‌شوند و هنگام خروج با ذکر یا حسین از طرف نوحه‌گو، صف سینه‌زن‌ها و بلندگوداران و چراغ‌داران هم در وسط آنها به نظم و انضباط خاصی شکل می‌گیرد و به طور محدود در سطح شهر حرکت می‌کنند.
گاه هیئت‌ها در برخی مکان‌های شهر توقف کوتاهی می‌کنند و سینه‌زن‌ها به ذکر پاسخ نمی‌دهند، اما باشور و شدت دست‌ها را بالای سر برده و به سینه می‌زنند و به این ترتیب آهنگ سینه‌زن‌ها پیوسته می‌شد، گاهی هم سینه‌زن‌ها می‌نشینند و نوحه‌گو مرثیه‌ای کوتاه می‌خواند و سپس بلند می‌شوند و به حرکت خود ادامه می‌دهند، در برخی مواقع نیز هیئت‌ها طبق برنامه‌های تنظیم شده در جلوی مسجد، تکیه و یا منزل یکی از علماء و یا سادات که می‌رسند، به نشانه احترام می‌ایستند و ذکر مصیبت و برنامه ویژه اجرا می‌کنند.
شیرگردانی؛ سنتی دیرین در عزاداری عاشورا
امروز هیئت‌های عزاداری از طریق کمک‌های مردمی و خیران، وسایل و امکانات مورد نیاز را برای عزاداری دارند و جوانان در صف‌های مقابل هیئت‌های عزاداری میدان‌داری می‌کنند، اما در گذشته که هنوز از بلندگو استفاده نمی‌شد، معمولا یک نفر 4پایه بلندی را همراه با هیئت حمل می‌کرد و هر کجا ذکر و مداحی لازم بود، آن را در اختیار مداح و ذاکر قرار می‌دادند، برای روشنایی هیئت نیز در گذشته از فانوس استفاده می‌شد و بعد که موتوربرق سیار به بازار آمد، از لامپ و مهتابی استفاده شد.
پس از دوران حکومت شیخ‌الملوک و شکل‌گیری محله‌های شهر، 4هیئت محله قدیم شهر که امروزه بافت مرکزی شهر را تشکیل می‌دهند، شکل گرفت که عزاداری محرم را باشکوه و با شور و شعور برگزار می‌کنند.
حضور فردی با لباس شیر و شیرگردانی در هیئت‌ها و مراسم تعزیه‌خوانی یکی از مراسم‌های ایام محرم است که البته به هیچ وجه معتبر نیست و بسیاری از مفسران و فقها آن را نادرست می‌دانند، اما به هر حال، همین داستان داخل ادبیات و هنر عاشورایی و به تعزیه وارد شده است.
تعزیه‌خوانی؛ با قدمتی حدود 3 قرن در ملایر
به گزارش ایرنا؛ در برخی هیئت‌های عزاداری ملایر فردی لباس شیر بر تن کرده و روی خودرویی که با پرچم سیاه و سبز و پیکر نمادین شهدای کربلا و افرادی با لباس سقایی حضور دارند، شیر مداوم روی سر و صورت خود کاه می‌ریزد و تکه‌هایی از پارچه‌های سبز به نیت محرم به عزاداران می‌دهند.
در بیشتر مناطق و هیئت‌های عزاداری ملایر روز نخست محرم مراسم علم‌بندی برپا می‌شود و در طول دهه محرم، علم نیز در آداب و رسوم عزاداری سهم دارد و هر کسی پارچه‌ای که نذر آن کرده است را می‌آورد و روی سایر پارچه‌ها می‌بندد، در مراسم‌های عزاداری علم معمولاً در پیشاپیش صف سوگواران حرکت داده می‌شود و به نوبت جوانان و کسانی که نذری دارند، علم را روی دوش می‌گیرند.
تعزیه‌خوانی نیز قدمتی حدود3 قرن در ملایر دارد که ریشه در فرهنگ و هنر عاشورایی این مرز و بوم دارد، در برخی از روستاهای ملایر همچون سلطانیه و حسین‌آباد ناظم و شاملو این سنت عاشورایی رواج بسیار بیشتری دارد و هر سال برنامه‌ریزی‌های زیادی برای این مراسم و حضور بسیاری از علاقمندان به هنر تعزیه‌خوانی از نقاط مختلف کشور انجام می‌شود.
شهرستان ملایر دارای ۳۰۰ هیئت عزاداری است که در ایام محرم و صفر مراسم‌های عزاداری حسینی را برگزار می‌کنند.
