تخریب زمین، تصرف و تغییرکاربریهای غیرمجاز، کاهش نزولات جوی و نفوذپذیری خاک، تبدیل مراتع به دیم زارها، افزایش تبخیر در اثر تخریب بافت خاک، استفاده بیرویه از آبهای زیر زمینی و بروز خشکسالیهای مستمر و چرای بیش از ظرفیت مراتع در سطح دشتها حکایت از وضعیتی بغرنج و تغییرات نامیمون زیست محیطی و طبیعی در بیشتر مناطق ایران از جمله همدان دارد.
تداوم افت آبهای زیر زمینی ایجاد فروچاله ها، تغییر اقلیم و گرم شدن هوا، کاهش تدریجی پوشش گیاهی به علت چرای مفرط، تخریب و تصرف روند بیابانی شدن را روز به روز شدت بخشیده است.
بیابانزایی به مفهوم تخریب سرزمین یا کاهش توان تولید بیولوژیک اراضی در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب تحت تأثیر ۲ دسته عوامل محیطی و انسانی است که در بین عوامل محیطی عامل اقلیمی با پارامترهایی همچون زمان و میزان نامناسب بارندگی، تبخیر بالا، فراوانی و سرعت نسبتا زیاد باد، دوره برگشت کوتاه و استمرار خشکسالیها، گستردگی مناطق با اقلیم خشک و فرا خشک و عامل زمین شناسی با پارامترهایی چون وجود سازندهای شور، قلیائی، تبخیری و حساس به فرسایش و همچنین بلایای طبیعی همچون لغزش و رانش زمین و سیل از مهمترین عوامل محیطی بیابانزا محسوب میگردند.
مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در سفر اخیر به استان همدان به ایرنا گفت که وسعت ایران ۱۶۴.۸ میلیون هکتار است که بالای ۲۰ درصد آن را بیابان تشکیل داده و این رقم یعنی اینکه خطر توسعه بیابانزایی چالشهای طبیعی دیگر را هم قوت میبخشد.
مساحت اراضی بیابان همدان در اراضی ملی، مستثنیات و اراضی شخصی بیش از ۶۵ هزار هکتار است که سهم شهرستان همدان ۳۷ هزار و ۲۵۰ هکتار، فامنین ۱۰ هزار و ۷۳۰هکتار، کبودراهنگ ۱۰ هزار و ۷۲۰ هکتار و ملایر ۶ هزار و ۳۲۳ هکتار است که این مناطق به صورت پراکنده هستند.
۲۶ هزار هکتار از اراضی ملی تبدیل به بیابان شدهاست
به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان، این مجموعه در راستای اجرای وظائف سازمانی و با توجه به تخصیص اعتبارات ملی و استانی اقدام به تهیه کتابچههای طرحهای مطالعات مناطق بیابانی استان کرده که براساس این مطالعات مساحتی افزون بر ۲۶ هزار هکتار از اراضی ملی همدان در چهار شهرستان همدان، ملایر، کبودراهنگ و فامنین با این پدیده درگیر هستند.
اسفندیار خزائی تأکید کرد: تداوم روند کنونی و جلوگیری نکردن از عوامل ایجاد بیابان، بیشک مساحت بیشتری از عرصههای کشاورزی و ملی استان را درگیر میکند با این وجود چند سال گذشته بیش از ۵۰۰ هکتار از اراضی ملی به منظور بیابانزدایی در عرصههای شهرستان کبودراهنگ، قسمتهایی از شهرستان ملایر، فامنین و بخش قهاوند شهرستان همدان تحت اجرای عملیاتهای اصلاحی قرار گرفته است.
وی گفت: به منظور مقابله با پدیده بیابانزایی، عملیاتهای اصلاحی و احیایی در شهرستانهای بیابانی استان از طریق کاشت نهال آتریپلکس و قرهداغ انجام گرفته که با توجه به مشارکت جوامع محلی در روستای شاوه و گنده جین کبودراهنگ، تحول بینظیری ایجاد شده و حالت مرتعی این عرصهها در حال بازگشت است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان عمدهترین مشکل این مجموعه برای بیابانزدایی و احیا مراتع را وجود تراکم بالای دام و دامدار در عرصههای ملی و به تبع آن بروز مشکلات اجتماعی و همکاری و مشارکت نکردن مردم برخی مناطق استان در اجرای این طرح عنوان کرد.
رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان نیز گفت: تخریب و تصرف اراضی، کاهش نزولات جوی و نفوذپذیری خاک، تبدیل مراتع به دیمزار، افزایش تبخیر در اثر تخریب بافت خاک، استفاده بیرویه از آبهای زیر زمینی، چرای بیش از ظرفیت مراتع اراضی سرسبز همدان را تبدیل به بیابان کرده است.
سعید الیاسی درباره وضعیت خاک مناطق بیابانی اظهار داشت: خاک این مناطق از نظر فیزیوگرافی جزء دشتهای سیلابی و اراضی پست است و این مناطق از سازندهای تبخیری تشکیل شده و در برخی مناطق دارای تشکیلات آبرفتی دانه ریز است.
وی اضافه کرد: میزان نفوذپذیری مناطق بیابانی بسیارضعیف و تبخیر و تعرق شـدید است بنابراین پوشش گیاهی کم باعث به وجود آمدن خاکهای با مواد آلی پایین و لایههای تجمع نمک در سطح شده و سطح خاک از یک لایه رسوب دانهریز پوشیده است.
رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان گفت: بخش زیادی از مناطق بیابانی استان را خاکهای شور و سدیمی تشکیل میدهند که علاوه بر کاهش توان اکولوژیکی، سبب تخریب ساختمان خاک و کاهش نفوذ و افزایش سیلاب میشود که طبق بررسیها عوامل مؤثر در شور شدن اراضی، افت شدید کمی و کیفی آبهای زیرزمینی است.
دشت قهاوند کانون اصلی و بحرانی بیابان در همدان
به گفته الیاسی، دشت قهاوند به وسعت ۲۳۶ هزار هکتار بیشترین میزان اراضی بیابانی را در خود جای داده است چرا که با توجه به کیفیت نامناسب آب در این دشت و نفوذپذیری آهسته خاک و وجود لایههای رسی عمقی، فاکتور آبیاری با آب شور سهم بهسزایی در شور شدن خاک داشته است، همچنین به علت کمبود آب و بارش کم، امکان آبشویی نبوده و املاح محلول آب در لایههای خاک مستقر شدهاند.
وی افزود: روشهای آبیاری در این منطقه سنتی است و استفاده از این روشها سبب توسعه شوری خاک شده چنانکه زمین آبیاری شده به رنگ سپید به نظر رسیده و از زمینهای اطراف قابل تشخیص است.
وی پیشنهاد داد: با توجه به اینکه عرصههای ملی در استان همدان بسیارکم بوده و تعداد دام و دامدار بیش از ظرفیت اراضی ملی است و درآمد خانوارهای روستایی به دامداری وابسته است برای جلب نظر جوامع محلی و مشارکت دامداران از راهکارهای تشویقی و ارائه تسهیلات نظیر تامین و تهیه علوفه ارزان قیمت برای اجرای بهتر طرحهای بیابانزدایی استفاده شود.
وی گفت: تخصیص اعتبار لازم برای فعالیتهای ترویجی و آموزشی، آشنایی جوامع محلی با طرح های بیابانزدایی و اثرات مثبت آن بر ایجاد اشتغال و بالا رفتن کیفیت زندگی در روستاهای مناطق متأثر از بیابان، تخصیص کافی و به موقع اعتبارات با فصل کاشت نهال ها وبکارگیری تعداد کافی کارشناسان متخصص در بخش بیابان، کاشت و انتخاب گونههای مقاوم به خشکسالی و کم آبی برای بهبود پوشش گیاهی و جلوگیری از پدیده ریزگردها برای مقابله با بیانزایی مورد تأکید است.
اراضی بیابانی کانونهای اصلی گرد و غبار
معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست همدان نیز در این خصوص گفت: ۴۸ هزار و ۸۶۸ هکتار از اراضی غبار خیز این استان در مناطق بیابانی هستند که دخالت نابجا و غیر علمی انسان این اراضی کشاورزی، باغی و آبی و دیم را تبدیل به شوره زار و بیابان کردهاست.
سید عادل عربی افزود: دادههای آماری حاکی از برخاست به طور متوسط سالانه ۱۱۳ تن گردوغبار از کانون های گرد و غبار و بیابانی همدان است که باید با برنامه ریزی منسجم و دقیق برای جلوگیری از این وضعیت تلاش کرد.
وی اضافه کرد: بیابانی ناشی از ۲ عامل طبیعی و انسانی است البته با بررسی عوامل طبیعی درمیابیم که این مولفه نیز متأثر از عوامل انسانی است.
معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست همدان تأکید کرد: در کنار عوامل انسانی تغییر اکوسیستم، شرایط اقلیمی و کاهش میزان بارندگی نیز در بیابانی شدن اراضی این استان تأثیر داشته است.
عربی تاکید کرد: وضعیت نامنساب اراضی بیابانی در کشور و منطقه موجب شده نهادهای محیط زیستی در خاورمیانه که ارتباط مستقیم با آب و خاک دارند برای پیشگیری از تداوم این وضعیت به فکر چاره و راهکار باشند.