وقتی ثبت احوال فراخوان داد

تغییر نام‌های قدیمی هویت ما را به فراموشی نبرد

 در خبرها آمده بود که افراد  در صورت داشتن نام‌هایی که سازمان ثبت احوال مشخص کرده می توانند نسبت به تغییر نام خود اقدام کنند. شاید تا چند سال پیش تغییرنام کار چندان ساده‌ای نبود و با گذر از هفت‌خوان رستم فقط نام‌هایی را می‌توانستی تغییر دهی كه موجب هتك حيثيت مقدسات اسلامي شده و یاعناوين و القاب و نام‌هاي زننده و مستهجن يا نامتناسب با جنس ممنوع بود.

هم‌اینک با تغییر رویکرد ثبت‌احوال قوانین نو شده و حتی نام‌های عربی که از فراوانی کمتری برخوردارباشند نیز امکان تغییر دارند همچنین شنیده شده که برخی نام‌های ایرانی هم می‌توانند در صورت نارضایتی از اسم خود تنها با پرداخت 300 هزار تومان اقدام به تغییر نامشان کنند. با این توصیف نگاهی به شناسنامه ایرانی و انتخاب نام ایرانیان می‌پردازیم.

تا پیش از این تاریخ، بیشتر خانواده‌ها تولد فرزندانشان را پشت کتب مقدس، بخصوص قرآن و به تاریخ قمری یادداشت می‌کردند و خبری از شناسنامه نبود، البته بسیاری از افراد سعی می‌کردند سال تولدشان را با حادثه مهمی که در آن سال رخ داده به یاد بسپارند. مثلاً اگر از کسی سؤال می‌شد که چه سالی متولد شده‌ای؟ احتمالاً می‌گفت: سال تاجگذاری مظفرالدین‌شاه یا سال به‌توپ بستن مجلس یا سال وبایی (سالی که وبا آمد) و... درباره زمان فوت افراد را نیز باید گفت که بهترین وسیله برای ثبت و ضبط، سنگ قبر افراد بود که سال وفاتشان بر روی سنگ حک می‌شد.

اما در سال ۱۲۹۷ تصمیم گرفته شد تا ثبت احوال تأسیس شود. به همین منظور، پس از تشکیل این اداره نخستین شناسنامه به شماره ۱ در بخش ۲ تهران در تاریخ ۱۶ آذر ۱۲۹۷ هجری شمسی به نام "فاطمه ایرانی" صادر شد.

شناسنامه‌ها که تا قبل از دوره پهلوی فقط یک برگ هویتی برای فرد بود پس از قانون جدید ثبت احوال و پیش از انقلاب چهار برگ شامل اطلاعات اصلی فرد، ازدواج و طلاق، فوت همسر و فوت صاحب شناسنامه بوده که در دوممیزی شناسنامه اصلی و المثنی وجود داشت. پس از انقلاب و برابر دستور امام خمینی(ره‌) مبنی بر طاغوت‌زدایی، 15خرداد سال 64، تعویض شناسنامه‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌ که آن زمان وجود داشت آغاز شد. در آن سال‌ها ابتدا موالید و در گام بعدی متولدان 57 تا 64  و سپس با اعلام فراخوان در سال 67 تا 73، 60‌ میلیون ایرانی شناسنامه جدید دریافت کردند.

سازمان ثبت احوال کشور از اواسط سال 1389اقدام به تغییر و تعویض شناسنامه‌ها کرد که این امر همچنان ادامه دارد تا همه شناسنامه‌های اتباع ایرانی تعویض شوند و به این ترتیب شناسنامه‌های قرمز رنگ ایرانیان پس از چندین دهه با تغییراتی در ظاهر، جای خود را به شناسنامه‌های رایانه‌ای دادند.

شناسنامه‌های جدید که در اندازه و شکل شبیه «گذرنامه» است، بر اساس گروه سنی زیر 15 سال و بالای 15 سال به دو رنگ سبز و قهوه‌ای صادر می‌شود. سازمان ثبت احوال در فاز اول این طرح برای نوزادان اقدام به صدور شناسنامه‌های رایانه‌ای کرد این شناسنامه‌ها با جلدی به رنگ سبز و بدون فضای عکس صادر می‌شود.

همچنین ثبت احوال در این مرحله برای آن دسته از متقاضیانی که با رسیدن به سن 15 سالگی برای عکس‌دار کردن شناسنامه خود مراجعه کنند نیز شناسنامه‌هایی با جلد قهوه‌ای صادر می‌کند. شناسنامه‌های جدید از نظر اطلاعات مندرج تفاوتی با شناسنامه‌های قبلی ندارند و تنها فضایی برای ثبت کد ملی دارد که پیش از این در شناسنامه‌های قبلی نبود.

 و اما نام‌گذاری ایرانی

از آنجا که ایرانیان ملتی دارای سابقه تمدن کهن هستند، همواره توجه ویژه‌ای به انتخاب نام‌های برازنده و نیکو دارند و تلاش می کنند نام‌هایی را انتخاب کنند که دارای مفاهیم والا و آرمان‌گرایانه‌ای باشد.از جمله این نام‌ها می‌توان به "بهمن" به معنای نیک اندیش و "اسفندیار" به معنای مقدس اشاره کرد.

البته برخی علاقه مندان به تاریخ هم نام پادشاهان ایرانی را بر روی فرزندان خود می‌گذاشتند تا نام آنها را به عنوان یک قهرمان زمنده نگه دارند.

 فرهنگ اسم گذاری در خانواده‌های ایرانی

در گذشته نام کودک را در هفتمین روز تولد می‌گذاشتند و به این مناسبت گوسفندی قربانی  می‌کردند . شب هفتم زایمان قابله تا می‌توانست از زنان دعوت به عمل می‌آورد . زنان میهمان، بچه را دست به دست می‌گردانند و بعد ماما بچه را به مادرش می‌دهد. حاضرین شیرینی می‌خورند و هر کسی هدیه‌ای به قابله می‌دهد.

مسن‌ترین فرد خانواده اسامی منتخب را روی چند ورقه می‌نویسد و میان اوراق قرآن جای می‌دهد. آنگاه قرآن را باز می‌کنند و به نخستین اسمی که برخوردند می پذیرند و بچه را بدان نام بنامند.

در بعضی خانواده‌ها انتخاب نام فرزند تازه وارد بر عهده بزرگ فامیل (پدربزرگ، مادربزرگ، عمو، دائی، عمه، خاله) گذاشته می‌شد.

گاهی نامگذاری با استفاده از اسامی قرآنی یا با تفعل از دیوان حافظ انجام می‌گرفت.
علاوه بر این در بعضی خانواده‌ها برای نامگذاری نامِ بزرگترهای خانواده که زنده‌اند یا در قید حیات نیستند را بر روی فرزندشان می‌گذاشتند به این دلیل که نام و یادشان را زنده نگهدارند و یا اینکه ترجیح می‌دادند بنا به اعتقادات قلبی و دینی خود اسم پیامبر و امامان را بر روی فرزند خود بگذارند، شاید هم جز افرادی بودند که اسم‌های تاریخی را می پسندیدند یا حتی ممکن بود که از طبیعت و محیط اطراف خود بهره بگیرند.

 نام افراد نشان دهنده طبقه خانوادگی

از قدیم و ندیم نامی که بر انسان می‌گذاشتند مشخصات بسیاری را در بر می‌گرفت در واقع نام انتخاب شده نشان دهنده عقاید و طرز فکر آن خانواده بود بنابراین نامی که برای کودک تازه متولد شده در یک خانواده مشخص می‌شد ریشه درعوامل بسیاری از جمله ملی مذهبی-فرهنگی-هنری-تاریخی، منطقه‌ای و ... داشت حتی طبقات مختلف جامعه نیز نام‌هایی مختص به خود داشتند و به این سبب طبقه اجتماعی آن خانواده هم نقش بسزایی درنام‌گذاری داشت.

به عنوان مثال در گذشته پدر و مادری که همیشه بچه‌شان دختر می‌شد، اگر دلشان پسر می‌خواست نام آخرین دخترشان را "دختربس" می‌گذاشتند. احتمالاً ریشه این رسم در اعتقاد قدیمیان به قدرت جادویی کلام جست و جو باید کرد که در موارد متعددی بدان بر می‌خوریم چنانچه هنوز هم در بعضی از خانواده‌ها که علاقه‌مند به داشتن فرزند پسر هستند و نوزادشان برای چندمین بار دختر می‌شود، اسم او را دختر بس و اگر ترک زبان باشند "قزبس" می گذارند با این یقین که نوزاد آتی‌شان پسر خواهد بود.

در خانواده‌هایی که کودکانشان پا نمی‌گیرند و بلافاصله یا چندی پس از تولد در می‌گذرند به قصد پیشگیری از مرگ آنان نامی خاص بر نوزاد می‌گذاشتند بمان آقا، آقا بمانی، ماند علی، مانعلی، مانده علی، ماندآقا، آقاماندی و بمان‌علی برای فرزندان پسر و ماندی، ماندنی، بمان دختر برای دختر و ماندگار، خدابمان، و خدا بگذار به طور مشترک برای هر دو جنس و همینطور ماشاا... هم جز همین موارد است.

 بنیامین اسمی است که زردتشتیان می گذاردند و بمونو هم می گفتند، مخصوصاً این اسم را روی بچه‌ای می گذاشتند که بعد از مردن بچه‌های اولیه یک خانواده زنده می‌ماندند،مثل آتسزدر زبان ترکی که در اصل آدسز بوده به معنای بی‌نام که درواقع توجیحی برای ماندن و نمیرایی بوده است، یا یحیی درعربی که درفارسی برابر آن بزیست به کار می‌رود.

 اثرگذاری وقایع تاریخی بر نامگذاری افراد

۲۰۰ سال پیش افراد به نام حرفه‌ای که بلد بودند مشهور می‌شدند، مثلاً حسینْ نجار یا محمدْ نانوا گاهی هم افراد را به نام شهرشان می‌شناختند، اما اگر درآمد بهتری داشتند می‌توانستید لقبی از حکومت بگیرند و جزو طبقه اشراف به شمار بیایند. مثلاً در زمان ناصرالدین شاه هرکس که لقب می‌خواست، پنجاه تا صد دانه پنج هزاری طلا تقدیم خاک پای بندگان اقدس شهریاری می‌کرد تا ایشان لقبی مرحمت فرمایند.

اما بعدها با ایجاد ثبت احوال، افزایش نامگذاری اسامی از قبیل: کوروش در سال‌های ۵۰-۵۱ و داریوش در بین سال‌های ۵۲-۵۳، روح ا... در بین سال‌های ۵۷-۵۸ و سال‌های ۶۷-۶۸، نام مهدی در طی دوران جنگ تحمیلی و نام علی در بین سال‌های ۷۹-۸۰ و کاهش نام محمدرضا در سال ۵۷-۵۸ که از اسامی مذهبی ما نیز تلقی می‌شود و ... بیانگر تأثیرات وقایع در فرهنگ مردم است.»

در کنار این اسامی می‌توان به اقبال مردم در اوایل انقلاب به اسامی یاران زجردیده و انقلابی پیامبر و ائمه اشاره کرد. در اوایل انقلاب در بین مردان نام‌هایی همچون «یاسر، عمار، مالک، مقداد و کمیل» و در بین زنان نام‌هایی همچون «سمیه» گسترش جدی پیدا کرد.

مناسبت‌های مذهبی نیز در نامگذاری‌ها اثری جدی دارند. به‌طوری که در ماه محرم اسامی‌ای مانند امیرحسین، حسین، امیرعلی، علی، محمد، ابوالفضل، امیرعباس و محمدحسین بیشترین فراوانی را در بین اسامی پسرانه دارد.

در سال‌های اخیر برخی سریال‌های تلویزیونی نیز در نامگذای کودکان اثرگذار بوده‌اند. بر اساس اعلام سخنگوی سازمان ثبت‌احوال کشور نام ستایش در سال ۸۳ رتبه ۳۴ را در بین دختران داشت که با پخش سریال ستایش در سال ۸۹ رتبه سوم و در سال ۹۰ رتبه دوم را به خود اختصاص داد و پس از پایان یافتن این سریال، ستایش در رتبه نهم و پایین‌تر قرار گرفت.

 ایرانی‌ها چه نام‌هایی را بیشتر دوست دارند؟

بنا بر اطلاعات به دست‌آمده از تعداد 90 میلیون سند سجلی، نام «محمد» در میان پسرها و نام «فاطمه» در میان دختران، بیشترین طرفدار را داشته و هیچ واقعه تاریخی یا رویکرد فرهنگی یا تحول اجتماعی در طول سال‌های مورد مطالعه، نتوانسته است از میزان رغبت عمومی به این دو نام بکاهد.

بررسی یکصد نام برتر ایرانیان در میان مردان و زنان نیز حکایت از آن دارد که بخش اعظم این نام‌ها به طور مستقیم در ارتباط با باورهای دینی و مذهبی مردم است و از این رو می‌توان نتیجه گرفت که جامعه ایران، جامعه‌ای مذهبی است.

بر پایه یافته‌های تحقیقات حاضر، تا پایان سال 1380، یکصد نام برتر ایران در گروه مردان به ترتیب به شرح زیر است:

در بعضی خانواده‌ها نام فرزند با اقتباس از نام مادر، پدر یا هر دو انتخاب می‌شود. برخی نیز تمایل دارند که فرزندانشان اسامی هم آوا یا هم معنا داشته باشند و یا اینکه ابتدایِ نام تمامی فرزندان یک حرف مشخص بوده یا به یک حرف واحد ختم شود.

گاهی به مناسبت خاص یا بنا به درخواست یا وصیت بزرگان خانواده نامی برای نوزاد در نظر گرفته می‌شود اما او را به اسم دیگری می‌خوانند که شهرت نام دارد و در شناسنامه ثبت نمی‌شود.

 نام‌های امروزی

خانواده‌های امروز نیز در مورد نام‌گذاری فرزندان خود حساس‌اند . بسیاری از زوجین با آرزوهای داشتن فرزند از همان ابتدا نام مورد علاقه خود را برای فرزند آینده‌شان انتخاب می‌کنند. در این میان اسم‌هایی مورد پسند و مطلوب خانواده‌ها است که کمتر جنبه تکراری داشته باشد.

بعضی خانواده‌ها ترجیح می‌دهند که میان نام و نام‌خانوادگی کودک هماهنگی وجود داشته باشد. این ارتباط ممکن است بصورت صفتی متناسب با اسم، جزئی از کل، کلمات هم ریشه و هم خانواده، یا آهنگ مشابه باشد. در هر صورت سلیقه‌ها متفاوت است برخی پدران و مادران نام‌های فارسی را بر می‌گزینند، برخی نام‌های عربی و مذهبی را می‌پسندند.عده‌ای حتی پا از دایره مذهب و کشور فراتر می‌گذارند و اسامی غیر ایرانی را می‌پسندند.

 قانون تغییر اسامی هویت نام ایرانی را از بین نبرد

خوشبختانه با آگاهی خانواده‌ها اسامی که برای فرزندان انتخاب می‌شود دیگر مثل سابق بدون معنا و مفهوم و یا مغایر فرهنگ ما نیست به ویژه اینکه ثبت‌احوال اجازه این نوع نامگذاری را هم نمی‌دهد.

اما حالا با قانون جدید ثبت‌احوال در تغییر نام افراد حتی اسامی ایرانی چون کوروش، داریوش، سهراب، رستم و پیمان بیم آنم می‌رود که فرهنگ نام ایرانی به فراموشی برود.

 هیچ اجباری در تغییر نام نیست

یک منبع آگاه ثبت‌احوال در این خصوص گفت: ثبت احوال هیچ اجباری در خصوص تغییر نام افراد ندارد.

وی گفت: هفته قبل برخی اسامی قابل تغییر که درخواست زیادی داشت منتشر شد که در فضای مجازی برداشت مناسبی از آن نشد در حالی که اعلام شد اسامی که در 5 سال اخیر فراوانی خود را از دست داده‌اند قابل تغییر هستند.

وی ادامه داد: حتی در برخی موارد اسامی داریم که فراوانی کمتری به نسبت نام‌های اصیل ایرانی دارند که آن نام را با درخواست متقاضی به نام های اصیل ایرانی چون کوروش و یا داریوش تغییر دادیم.

این منبع خبری از سازمان ثبت احوال کشور به خبرنگار ما گفت: ثبت احوال دخل و تصرفی در نام افراد ندارد اما در سالهای اخبیر با توجه به مراجعه مردم این امکان را فراهم آورده که در صورت تمایل اسامی که فراوانی ندارند و برای شان و جایگاه اجتماعی فرد مناسب نیستند با نامی نیک و سایسته ایرانی تغییر کنند.