| پنجشنبه - 13 بهمن 1401 - شماره 4521 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کد مطلب: 132482 |
تاریخ انتشار: 1402-03-18 - 09:01 |
تعداد بازدید: 462 |
|
|
|
|
قناتها مرهم لبهای خشکیده زمین
نویسنده : سمانه جهانگیری عرش
اجتماعی
کمآبی بیسابقه و تاریخی تابستان سال گذشته در همدان، شک شدیدی بر پیکره اقتصادی و اجتماعی این شهر کهن وارد کرد چنانچه حتی با بازتابهای جهانی همراه بود. اگر چه با همت مسئولان همدان با بهره برداری از طرح ملی آبرسانی از سد تالوار زنجان و ورود آب به شبکه آبرسانی کلانشهر همدان، مشکل آب برطرف شد ولیکن به گفته استاندار این پایان، مسیر طولانی حل دائمی مشکل کمآبی در همدان نیست و این قصه سر دراز دارد.
اما و در همین حال در بین تمام مشکلات کم آبی که در همدان به وجود آمد، داستان حسرتانگیز قناتها به عنوان شریانهای حیاتی که با قدمتی 500 ساله در اعماق دور و نزدیک دشتها و کوهپایههای جای جای استان همدان جریان داشته و زندگی در این مناطق شهری و روستائی را جاری میساخته است، از همه گفته و واقعیتها دلنشینتر و شنیدنیتر مینماید.
خیلی از موی سپیدکردههای دانای شهر همدان بر این نکته تأکید دارند که تا روزگارانی نه چندان دور زندگی مردم شهر و عمده فعالیتهای زراعی در همدان متکی به وجود رشتههای متعدد و شناسنامهدار قنوات بوده، به گونهای که بافت قدیم شهر همدان در محاصره قناتها بوده است.
در گذشته شهر همدان در منطقهاي با گسترش اندك بر روي پهنههاي آبرفتي ميان دشتي و پايان دشتي با شيب نه چندان زياد قرار داشته و حومه آن عمدتاً به اراضي كشاورزي اختصاص داشته است و بر روي مخروطه افكنههاي حاشيه شمالي الوند (جنوب شهر همدان) تعداد بسياري قنات وجود داشته كه علاوه بر تأمين آب اراضي كشاورزي، زهكشي جريانات زير سطحي و آبخوان آبرفتي موجود را عهده دار بودهاند.
با افزايش جمعيت و رشد شهرنشيني توسعه شهر همدان عمدتاً به سمت جنوب (ارتفاعات الوند) صورت گرفته است و متعاقباً با افزايش ساخت و سازها در اثر پيكني، عدم مرمت و بهسازي و فشار سازههاي احداث شده، قنوات عمدتاً تخريب شده يا مسير آنها قطع گرديده و عملاً زهكشي زيرزميني توسط اين منابع آبي كاهش يافته است.
لذا بسياري از قنوات كه روزي موهبتي در منطقه محسوب ميشدهاند امروز تبديل به معضلي در سطح شهر گرديدهاند و به كارشناسان ذكر اين نكته ضروري است كه مشكل بالا آمدگي سطح آب زيرزميني در برخي نقاط شهر همدان تنها به تخريب قنوات مربوط نبوده و عواملي همچون تغيير كاربري اراضي كشاورزي به مسكوني، انتقال حجم قابل توجه آب از سد اكباتان و چاههاي بهرهبرداري براي مصارف شرب به شهر همدان و اضافه شدن آبهاي برگشتي مصارف شرب توسط چاههاي جذبي به آبخوان، احداث سازههاي بزرگ با پيهاي عميق و ايجاد تنش بر آبرفت و سطح آب زيرزميني و عدم توسعه شبكه جمع آوري فاضلاب نيز در آن نقش داشتهاند.
همدان بيش از 212 رشته قنات با اشكال مختلف فلهپوش، گبري، طاق ضربي و هلالي است كه قدمت احداث آنها به بيش از 2500 سال برميگردد.
وجود این قنات ها با ظرفیت آبدهی فرصت مغتنمی است که میتوان با اعتبارات کافی امکان مانایی و بهره مندی از این سازه ها را در خشکسالی فراهم کرد.
همانند بخشی از فناوریها یا اکتشافات بشری، سازه آبی قنات هم به عنوان یکی از ابداعات ایرانیان سابقه چند هزار ساله دارد، ابتکار و خلاقیتی بی مثال که از گذشته تاکنون نقش مهمی در تأمین آب شرب یا زراعت در سرزمین پارس برعهده داشته است.
قناتها، این شاهکار مهندسی ایرانی هر جا که احداث شد، آبادانی آن منطقه را به دنبال داشت و از گذشتههای دور، تمدن ساز بوده و همواره با طبیعت همزیستی بسیار خوبی داشته است.
البته بهره گیری از این فناوری کهن منحصر به ایران نبوده و بر اساس منابع تاریخی موجود در سایر کشورها آفریقایی، آمریکایی و آسیای شرقی هم انواع مختلفی از قناتها وجود دارد.
قناتها به علت ماهیت فنی و عملکرد خاص خود در هر شرایط آب و هوایی کارایی دارند و خشکسالی و یا کمبود بارشها این منبع آبی را از دسترس زارعان خارج نمیکند اما با گسترش سلطه غول خشکسالی و کاهش بارندگیها استفاده از منابع آبی نوین در دستور کار قرار گرفت.
در استان همدان حدود ۹۰ درصد منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف میشود و بر اساس آمارهای رسمی بارشها در سال گذشته حدود ۳۶ درصد کاهش یافته است لذا توجه به قناتها و احیای آن میتواند در جبران بخشی از کمبودها و کاستیهای موجود در تأمین منابع آب در گلستان مؤثر باشد.
یک کارشناس در اين خصوص گفت: مسأله مهمتر كه كمتر هم مورد توجه قرار ميگيرد آن است كه با پايين آمدن سطح ايستايي آب و هدر رفتن آبهاي زيرزميني توسط قناتها با بيلان منفي آب زيرزميني روبهرو هستيم و همين امر سبب نشست زمين در مناطقي ميشود كه از آبرفتهاي تحكيم نشده يا نيمه تحكيم شده تشكيل شدهاند.
بيتا روحي افزود: در اثر برداشت آب زيرزميني و خارج شدن آب از منافذ امكان متراكم شدن مواد تا عمق 300 متر فراهم ميگردد و هرچه آب بيشتر برداشت شود تراكم مواد بيشتر خواهد بود، نشست زمين موجب ايجاد شكافهاي عميق در سطح زمين، كج شدن لولههاي چاه، خرابي ساختمانها و... چاهها ميگردد.
وي افزود: علاوه بر اين هنگام گسترش پروژهها و ملات شهري به سمت اراضي كشاورزي، به دليل بيتوجهي يا سختگيري در خصوص حريم قناتها، متأسفانه حريم قناتها رعايت نشده يا اصول مهندسي لازم براي ساخت مستحدثات بر روي آنها رعايت نشده است.
این کارشناسادامه داد: نبود شبكه فاضلاب موجب ميشود كه در بسياري از موارد خانههاي واقع بر روي مسير قنات، فاضلاب خود را به داخل آن هدايت كنند و در موارد ديگر فاضلاب دفع شده به داخل انبارهاي حفر شده در زير ساختمانها با حركت در زمين نهايتاً به داخل قنات نفوذ ميكند.
به گفته روحي، مشكلات مربوط به تأثير قناتها بر مستحدثات و زيانهاي متعاقب آن، به ويژه در فصول و سالهاي پرآبي و يا هنگام وقوع زلزله بسيار شايع و گسترده بوده و سوابق بيشماري از آن وجود دارد كه اين موارد را عمدتاً ميتوان به صورتهاي مختلف ريزش قنات و تأثير بر سازهها و مستحدثات رويي در شرايط عادي، بارندگيهاي زياد و يا رخداد زلزله و تجمع و نفوذ جريان آب زيرزميني در اطراف سازهها كه در بعضي موارد با شرايطي شبيه به جريان آرتزين به سطح زمين نيز جريان مييابد در نظر گرفت.
وي يادآور شد: پيچيدگيهاي هيدروليك آبخوان آبرفتي شهر همدان و عدم توسعه يكنواخت و متوازن تخصيص منابع آب در سطح آن موجب شده عليرغم افت سطح آب زيرزميني و وجود كسري در آبخوان آبرفتي، در بخشي از شهر خصوصاً بافت قديمي شهر شاهد بالاآمدگي سطح آب زيرزميني و بروز مشكل زهكش سطح آب باشيم.
قنات در 1065 ملك در بافت فرسوده همدان
مسئول مديريت بحران شهرداري همدان با اشاره به وجود املاك شهر همدان در مسير قنوات اظهار كرد: براساس آمارگيري اداره قنوات و مسيلها يكهزار و 65 مورد ملك در بافت فرسوده داراي قنات بوده و هزار و 300 مورد نفوذ آب به داخل بنا در 750 هكتار يعني يك دهم مساحت شهر گزارش شده است.
روحي افزود:اين پديده در فصول مرطوب و مواقع بارندگي با شدت بيشتري به وقوع ميپيوندد اگرچه با پمپاژ آب توسط ساكنان به طور موقت سطح آب پايين انداخته ميشود ولي اين كار راه حلي موقت و محلي بوده و براي رفع مشكل ميبايست چاره انديشي جدي صورت گيرد.
وي در ادامه به دلايل ايجاد و تشديد مشكلات مربوط به قناتها اشاره كرد و در اين خصوص مواردي همچون عدم رعايت حريم قناتها، عدم رعايت اصول مهندسي براي ساخت مستحدثات بر روي قناتها، عدم نگهداري منظم قناتها (لايروبي منظم) به دليل تغيير استفاده زمينهاي كشاورزي به مسكوني، تزريق مستقيم يا غيرمستقيم جريان فاضلاب ساختمانها به مسير قناتها كه علاوه بر افزايش جريان عبوري، آب جاري در آنها را آلوده ميكند و بارگذاري ناشي از وزن ساختمانهاي ساخته شده بر روي زمين روي قنات و مداخله در مسير قناتها از طريق بستن يا منحرف كردن آنها در خلال اجراي پروژههاي عمراني و خصوصي را به عنوان علل اصلي مشكلات مربوط به قناتها و تشديد آنها در سالهاي اخير برشمرد.
به گفته روحي، معمولاً هرچه عمق قنات از سطح زمين كمتر بوده و مقاومت مكانيكي و فرسايش ناپذيري خاك اطراف آن نيز كمتر باشد، خطر ريزش قنات و ظاهر شدن آثار حاصل از آن در سطح زمين افزايش مييابد.
این کارشناس در زمينه نحوه فعلي برخورد با مشكلات مربوط به قناتها اظهار كرد: در بعضي موارد مسيرهاي قنوات از طريق كول گذاري تثبيت ميشود؛ با اين حال به دليل فقدان سلاحگذاري و ضخامت اندك كولها، كافي بودن آنها تحت بارهاي استاتيكي و ديناميكي وارده مورد ترديد است.
در مجموع آنچه بايد در اين زمينه بدان توجه داشت اين است كه نظري به مجموع چاهها و مجراي زيرزميني حفر شده و ميزان وقت و انرژي كه در طول ساليان دراز براي حفاريهاي متعدد صورت گرفته و توجه به اين كه تمام اين قناتها به دست كاوشگران زحمتكش بينام و نشان اين سرزمين با كمترين امكانات و بيشترين خطرات حفر شدهاند، مبين بزرگترين سرمايهها و منابع زيرزميني نيز در حكم گنجينههاي با ارزش، مفاخر ملي و ميراث فرهنگي كشور ماست كه حاصل هزاران سال تلاش، تجربه و ممارست انسانها است و بايد در استفاده بهينه از اين ظرفيت و ميراث با ارزش، ضمن نگهداري و احيا، باززنده سازي و لايروبي اين قنوات با توجه به خشكساليها و بحران كمآبي كه همدان اخيراً با آن مواجه شده است از آن بهره گرفت.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
 |
نشر و نقل مطالب فقط با ذکر نام روزنامه همدان پیام
بلامانع است.
|
|
|
روزنامه همدان پیام (
اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي،
سياسي، ورزشی )
صاحب امتياز و مدير مسئول:
نصرت ا... طاقتي احسن
-
سردبير: يدا... طاقتي
احسن
نشاني: همدان، خيابان
شريعتي، ابتداي خيابان مهديه،
ساختمان پيام
تلفن: 38264433
(081)
- فکس: 38279013
(081) - سازمان
نیازمندی: 38264400
(081) - ايميل:
info@hamedanpayam.com |
|
