چهلوپنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو درحالی در ریاض، پایتخت عربستان آغاز میشود که ۵۰ میراث فرهنگی و طبیعی از بیش از ۴۰ کشور برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو نامزد شدهاند. از ایران نیز دو پروندۀ «کاروانسراها» و «منظر ماسوله» پیشنهاد شده است.
پرونده ای به نامکاروانسرا ایرانی که متشکل از ۵۶ کاروانسرا در ۲۴ استان است در سال 2021 از ایران به یونسکو فرستاده شد . مراحل بازدید ارزیاب یونسکو از کاروانسراهای فرسفج تویسرکان و تاج آباد همدان که در ردیف این کاروانسراها بودند دوسال پیش انجام و قرار بود سال گذشته در اجلاس روسیه تصمیم نهایی در مورد آن گرفته شود .
به این ترتیب این اجلاس در روسیه با هدف بررسی پرونده کاروانسراها به سال جاری در اجلاس یونسکو در ریاض موکول شد.
هر چند ایکوموس این پرونده را refer اعلام کرده است، اما به نظر میرسد ایران می تواند با دفاعی خوب و ارتباطهای سیاسی با تصمیم کمیته میراث جهانی این پرونده بزرگ را به ثبت برساند.
در بین این دوکاروانسرا کمترین مشکلات را کاروانسرا فرسفج دارد چرا که با توجه قرار گیری در کنار شهر فرسفج مدیریت بهتری داشته و مشکل خاصی ندارد، اما کاروانسرا تاج آباد دارای مشکلاتی از جمله نبود زیر ساخت آب،برق، گرمایش، راه و لزوم تملک و مرمت بخشی از بنا است که هم توسط پیمانکار صندوق احیا بناهای تاریخی و دستگاه های اجرایی باید حل و فصل شود.
شهر ریاض در عربستان از دهم تا بیستوپنجم سپتامبر (از ۱۹ شهریور تا ۳ مهرماه) میزبان اجلاس یونسکوست که نمایندگان ایران از جمله علی دارابی، قائممقام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز در آن حضور خواهند داشت.
براساس آنچه یونسکو اعلام کرده در اجلاس امسال قرار است ۵۰ اثر بررسی شود که از میان آنها ۳۴ پرونده میراث فرهنگی، ۹ پرونده میراث طبیعی و دو پرونده ترکیبی از میراث طبیعی و فرهنگی است.
چین، مغولستان، کره جنوبی، ترکیه، روسیه، آلمان، کامبوج، لتونی، لیتوانی، گواتمالا، هند، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، اسپانیا، اتیوپی، ایران، کانادا، دانمارک، چک، کنگو، فرانسه، بنین، ماداگاسکار، ویتنام، آذربایجان، فلسطین، تونس، آرژانتین، بلژیک، ایالت متحده آمریکا، سورینام، هلند، روآندا، تایلند، اندونزی، قزاقستان، ایتالیا، عربستان، یونان و پرتغال از جمله کشورهایی هستند که میراث تاریخی و طبیعی آنها در این دوره از اجلاس یونسکو بررسی خواهد شد.
میراث جهانی یونسکو سال گذشته قرار بود در روسیه برگزار شود که به دلیل جنگ با اوکراین، اجلاس سال گذشته به تعویق افتاد و قرار شد سهمیه کشورها محفوظ بماند و در اجلاس بعدی بررسی شود. از همین رو از میان ۵۰ پروندۀ پیشنهادشده برای بررسی در چهلوپنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو، ۲۴ پرونده سهمیه اجلاس سال گذشته و ۲۶ پرونده مربوط به اجلاس سال ۲۰۲۳ است.
از ایران دو پروندۀ «کاروانسراهای ایران» و «منظر فرهنگی ماسوله» قرار است بررسی شود و جنگلهای «دیزمار» نیز به پرونده جهانی جنگلهای هیرکانی الحاق میشود.
در فایل مربوط به «کاروانسراهای ایران» در یونسکو تاکید شده است که «کاروانسراها یکی از مهمترین اشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواستهها و مقتضیات سفر شدند.»
وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پیشتر اعلام کرده بود که این پرونده شامل ۵۶ کاروان از ۲۴ استان کشور است، که البته در فایل مربوطه در وبسایت یونسکو، فعلا به نام ۳۲ کاروانسرا اشاره و گفته شده است «آنها از بین صدها کاروانسرا انتخاب شدهاند.»
رباط شرف (خراسان رضوی)، رباط ماهی (خراسان رضوی)، شریفآباد (سمنان)، رباط سنگ (خراسان رضوی)، فخر داوود (خراسان رضوی)، قدمگاه (خراسان رضوی)، نیشابور (خراسان رضوی)، زعفرانیه (خراسان رضوی)، مهر (خراسان رضوی)، مزینان (خراسان رضوی)، میاندشت (سمنان)، میامی (سمنان)، ده ملا (سمنان)، آهوان (سمنان)، قوشه (سمنان)، لاسجرد (سمنان)، ده نمک (سمنان)، دیر گچین (قم)، عینالرشید (سمنان)، سعدالسلطنه (قزوین)، زینالدین (یزد)، پرند (تهران)، فرسفج (همدان)، بیستون (کرمانشاه)، ایزدخواست (فارس)، خان خوره (فارس)، تاجآباد (همدان)، قصر شیرین (کرمانشاه)، رباط قِلی (خراسان شمالی) و رباط عشق (خراسان شمالی) از جملۀ این کاروانسراها و رباطهای ایران هستند که در قالب یک پرونده با عنوان «کاروانسراهای ایران» در اجلاس یونسکو بررسی میشوند.
این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شدهاند که درباره ویژگی آنها در پرونده موجود در یونسکو آمده است که «هیچیک از آنها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.
همچنین کاروانسراهای ایرانی مستقیماً درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بودند، به گونهای که تأثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری میتوان دید.
از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است، زیرا به نظر میرسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونههای اولیه ایرانی آمده است.»
اما پرونده دیگر ایران که در اجلاس میراث جهانی یونسکو برای بررسی پیشنهاد شده، «منظر فرهنگی ماسوله» است که از سال ٢٠٠٧ میلادی در «فهرست در انتظار میراث جهانی یونسکو» قرار داشته و به تشخیص وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، به لحاظ حفاظتی و مدیریتی از شرایط قابل قبولی برای نامزدی ثبت در فهرست میراث جهانی بهرهمند بوده است.
بنابر توضیحاتی که در وبسایت یونسکو ثبت شده است «ماسوله قدمتی هشتصد تا هزارساله دارد. وجود قبرستانهای متعدد درون و بیرون شهر، بافت قدیمی آن را ثابت میکند. نقشه طبقاتی و پلکانی شهر به موازات دامنه کوه است. ترکیب چنین معماریای با مناظر طبیعی میتواند مرکز گردشگری ملی و بینالمللی باشد.»
با این حال چندی پیش، شورای جهانی بافتها و بناهای تاریخی (ایکوموس) به پرونده منظر فرهنگی ماسوله، که ایران برای بررسی در چهلوپنجمین کمیته میراث فرهنگی یونسکو در سال ۲۰۲۳ پیشنهاد کرده، ایرادهایی وارد و نظر مخالف خود را برای ثبت آن اعلام کرد که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در واکنش به آن توضیح داد: «شائبههای مطرحشده درباره نظر ایکوموس راجع به پرونده ماسوله، به ابهاماتی برمیگردد که ایکوموس علیالظاهر بهدلیل نبود امکان ارتباط کامل با کارشناسان تهیهکنندۀ پرونده، وارد کرده است. بدیهی است این موضوع نگرانیهایی را برای طرح موضوع ثبت جهانی ماسوله در کمیته میراث جهانی فراهم میکرد، از این رو در ماه گذشته، هیأتی از کارشناسان متخصص در حوزه ثبت جهانی از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به یونسکو اعزام شدند و رایزنیهای لازم در راستای بازتبیین ارزشهای منظر فرهنگی ماسوله و رفع ابهامات مطرحشده با اعضای کمیته میراث جهانی به انجام رسید.»
علاوهبر این، ایران امسال الحاق جنگل دیزمار به جنگلهای هیرکانی را مطرح میکند. جنگلهای هیرکانی در سال ۱۳۹۸ در یونسکو ثبت جهانی شد که اکنون یک بخش دیگر به آن الحاق خواهد شد.
جنگلهای هیرکانی توده جنگلی منحصر به فردی را تشکیل میدهد که ۸۵۰ کیلومتر در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر است. تاریخچه این جنگلهای پهنبرگ به ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال قبل بازمیگردد، جنگلهایی که تا آذربایجان ادامه پیدا کرده است.
ایران تا کنون موفق شده است ۲۶ اثر تاریخی و طبیعی خود را در یونسکو ثبت کند که شامل چغازنبیل، تخت جمشید، میدان نقش جهان اصفهان، تخت سلیمان، چشمانداز فرهنگی ارگ بم، پاسارگاد، گنبد سلطانیه، سنگنبشته بیستون، مجموعه آثار رهبانی ارامنه، سازههای آبی شوشتر، بازار تاریخی تبریز، آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیلی، باغ ایرانی، مسجد جامع اصفهان، برج گنبد قابوس، کاخ گلستان، شهر سوخته، چشمانداز فرهنگی میمند، شوش، قنات ایرانی، دشت لوت، شهر تاریخی یزد، چشمانداز باستانشناسی ساسانی منطقه فارس، جنگلهای هیرکانی، راهآهن سراسری ایران و چشمانداز فرهنگی اورامانات است.
