دیروز به عنوان روز فرهنگ پهلوانی نامگذاری شده، روزی که بیاختیار هر فردی را میکشاند به حال و هوای گود زورخانه و آداب و رسومی که ورزشکاران در این مکان مقدس رعایت میکنند.
این روزها بهقدری بداخلاقی و ناهنجاری در ورزش و رشتههای مختلف گسترش پیدا کرده که اگر دست ما بود، حساب ورزش زورخانهای و پهلوانی را از بقیه سوا میکردیم تا این یکی که ریشه در تاریخ ما دارد، برای همیشه با نامی از جوانمردی و فتوت، پیوندخورده بماند.
در زورخانه هرچه هست، صفا و مردانگی و معنویت است، نه مدال و قهرمانی و سبقت از بقیه. از قدیم میگفتند اگر میخواهی وارد زورخانه شوی حتما باید وضو داشته باشی، چون منزلت این مکان نزد خاکخوردههایش بهقدری مقدس است که معتقدند حکم ورود به زورخانه، طهارت است و پاکی و هر فردی که میخواهد پا به زورخانه بگذارد باید معنویت روح و قلبش شباهت داشته باشد به هنگام ورود به مسجد و خانههای خداوند تبارک.
اینکه از دیرباز در ایران رسم بوده که درب زورخانه و ورودی را در ارتفاع پائین میگرفتند هم دلیل دیگری بر این است که چقدر سینهسوختههای این گود، برایش احترام قائلند. به آن معنا که هرکس میخواهد وارد زورخانه شود بخاطر همین ارتفاع پائین، ملزم به تعظیم است و این یعنی نابودی غرور، احترام به مرام پهلوانی و تعظیم به مکان مقدسی که در آن جز نام مولا علی(ع) ورد زبانها نیست.
شاید از قدیم بر همین مبانی بوده که پهلوان در گود زورخانه خود را کوچک میکرده تا در کوچه و محل بزرگ جماعت شود و همگی از کوچک و بزرگ گرفته تا پیر و جوان به احترامش کلاه از سر برمیداشتند. هرچند پهلوان در کوچه پس کوچههای شهر هم چنان با احترام رفتار میکرده و برای مردم دست روی سینه میگذاشته که مناعت طبع و جوانمردی را به نمایش بگذارد.
پهلوان و پهلوانان اول تا آخر در گود زورخانه درس تواضع میگیرند. آنها با صدای زنگ مرشد یکی پس از دیگری وارد میشوند و با ورود همراه با خم شدن و بوسه بر زمین که نشان از فروتنی دارد و سپس کسب رخصت، در گودی زورخانه شکل میگیرند. از همان ابتدا یاد مولا علی(ع) حاکم میشود و جز اسم زیبای کَنندهی درب خیبر و خداوند قهارش چیز دیگری در فضای کوچک زورخانه نمیپیچد.
هرچند آنطور که برخی از بزرگان آئین پهلوانی و باستانی ایران نقل کردهاند، گودی زورخانه یادآور گودال قتلگاه سید و سالار شهیدان، امام حسین (ع) است و همین موضوع، گود زورخانه را به یک مکان مقدس، معنوی و قابل احترام تبدیل کرده است.
پهلوانان در این گود، با زنگ مرشد که از یک خبر حکایت میکند، حاضر میشوند و با ضرب مرشد به حرکات هماهنگ و موزون میپردازند. اینجاست که روح آدم جلا میگیرد با دمِ "علی علی مولا، علی علی مولا".
مرشد در سردم مینشیند و صدای خوش و رسایی دارد. او با نام یگانه پروردگار عالم شروع میکند: به نام خداوند آئینمهر، به یزدان و ماه و کیان و سپهر، به این گود و میدان که دارد نشان از علی، بگو از دل و جان علی یا علی(ع). بعد، زمان هرچه جلوتر برود و پهلوانان در آن فضای گودی زورخانه که معمولا به صورت هشتگوش و پائینتر از سطح زمین است، خود را گرم کنند، اشعاری در وصف ائمه اطهار، بهخصوص مولای متقیان توسط مرشد فضا را دلانگیز میکند.
سنگ، تخته شنو، میل و کباده بخشی از تجهیزات ورزش زورخانه هستند که هرکدام نمادی از یک مفهوم پهلوانی دارند. برای مثال شنو رفتن نمادی از مرگ و حیات مجدد انسان دارد تا اوج معنوی بودن این ورزش را در چنین صحنههایی به تماشا بنشینیم.
بعد از مدتی پهلوانان حرکات پا را انجام میدهند. مرشد در واقع رکن اساسی زورخانه است، اما فردی به نام میاندار هم نقشی مهم میان پهلوانان حاضر در گود دارد و در واقع سامان دادن حرکات ورزشی و نظارت بر کار پهلوانان توسط مرشد و میاندار انجام میشود.
در زورخانه سلسله مراتب دقیقا رعایت میشود و تمام حرکات با رخصت از پیشکسوتان انجام میگیرد. همانطور که در آداب تصوف، سالک برای رسیدن به کمال باید مراحلی را طی کند، در ورزش باستانی هم نوجوانی که میخواهد به مقام پهلوانی برسد، باید مهارتهایی را کسب و مراحلی را طی کند.
پایان کار پهلوانان حاضر در گود، نقطه عطف ماجراست. جایی که بعد از حرکات ورزشی، پهلوانان دعای پایانی را رو به قبله و به صورت دسته جمعی میخوانند و به قول معروف طلب حاجت میکنند.
در همدان آنطور که بزرگان این رشته ورزشی میگویند، بیش از 300 سال است که ورزش باستانی و زورخانهای قدمت دارد. طبق منابع موجود، نخستین زورخانه در همدان سعادت نام داشته که در محلهای که امروزه به نام "سرپل یخچال" معروف است، واقع بوده. همچنین پهلوان علی میرزای همدانی نخستین پهلوان دارای بازوبند بوده که بیشتر در زورخانه کولانج فعالیت میکرده است. او در زورخانهای دیگر با پهلوانانی چون مفتون و بکتاش همدوره بوده است.
طبق گفته مسئولان هیات باستانی همدان، پهلوانانی چون احمد کوهکش، مرحوم سیداحمد بطحایی، حاج محمد مسچی، پهلوان قاسم بینیاز، حاج سیدحسن حوایجی، حاج حیدر یلفانی، حسین مسچی و حاج محمد برنایی از قدیمیها و پیشکسوتان بزرگ این ورزش محسوب میشوند.
ضمن اینکه در عصر حاضر حاج عبدالله کاظمیروشن چهره شناخته شده این ورزش پهلوانی برای نسل جوان است که در خیلی از برنامهها به شعرخوانی آئینی هم میپردازد.
نکته قابل توجه این است که در همدان، گلریزان در زورخانهها رونق خوبی دارد و طبق اعلام رئیس هیات باستانی، گلریزان همه ساله برای کمک به آزادی زندانیان جرائم غیرعمد برگزار میشود و در دو سه سال اخیر برای کمک به آسیب دیدگان ناشی از کرونا هم پول زیادی در زورخانه جمع شد.
با تمام این اوصاف، اگر فرمایشات رهبر معظم انقلاب را هم به یاد آوریم که فرمودند: "ورزش باستانی کشورمان یک تاریخ و یک فرهنگ محسوب میشود"، به نظر میرسد با توجه به اوضاع دور از باور حاکم در ورزش کشور و رواج ناهنجاریها، میطلبد تا مسئولان بیشتر به ورزشی که ریشه در تاریخ ما دارد توجه کنند.
بیش از همه انتظار داریم شورای فرهنگی عمومی استان به نقش مهم این ورزش به عنوان یک گنجینه فرهنگی و تاریخی توجه کند. همانطور که هیات باستانی هم بارها این آمادگی را اعلام کرده که در این شورا حضور یافته و به اهمیت ورزش باستانی و زورخانهای بپردازد.
