همه چیز درباره پرونده زنجیره‌ای کاروانسراهای ایرانی که برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال شد

ارزیابان یونسکو در راه فرسفج و تاج‌آباد

■ شانس همدان برای جهانی شدن این بار به کاروانسراها گره خورد

 یکی از قله‌های فرهنگی ایران کاروانسرای ایرانی است ، وزارت میراث فرهنگی در سال گذشته تصمیم گرفت  تا در یک پرونده زنجیره‌ای اقدام به ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی کند و به این دلیل اقدام به ارسال پرونده زنجیره‌ای کاروانسرای ایرانی به یونسکو برای ثبت جهانی  کرد و موفق شد  تا پرونده ثبت زنجیره‌ای کاروانسرای ایرانی را که شامل ۵۶ کاروانسرا می‌شد برای یونسکو ارسال کندکه در ردیف این کاروانسراها دو کاروانسرای فرسفج و تاج آباد از استان همدان هم قرار گرفت .
کاروانسرای ایرانی همچو خانه ایرانی، باغ ایرانی، قنات ایرانی و برج ایرانی دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که بدون در نظر گرفتن ارزش معماری خاص آن از لحاظ جایگاه اجتماعی، فرهنگی و تعاملات ساختاری دارای ارزش‌های بالایی است.
یکی از سنت‌های فرهنگی مهمی که در معماری ایران قابل مشاهده است امکان گسترش و تکمیل کالبدی پس از دوره‌های مختلف است که در معماری کاروانسرا‌ها نیز رعایت شده و با بررسی آن‌ها می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که کاروانسرا در ابتدا خلق شده و سپس توسعه می‌یابد.
به نظر می‌رسد که زمینه ساز ساخت کاروانسرا‌ها در ایران به دوره هخامنشیان و ساخت اولین چاپارخانه‌ها باز می‌گردد البته لازم به ذکر است که الگوی معماری و اجتماعی کاروانسرا‌ها در اعصار مختلف یکی نبوده و همین مساله باعث شده تا سیر تحول آن مورد اهمیت قرار گیرد و گونه‌های مختلف از کاروانسرا‌ها از دوره هخامنشیان تا اوایل دوره پهلوی در سطح کشور ساخته شوند.
به دور از تعریف و گسترش کالبدی کاروانسرا‌ها آنچه اهمیت می‌یابد مولفه‌های فرهنگی اجتماعی است که در اعصار مختلف در آن طی شده و استمرار یافته است و در طول چند هزار سال بدون گسست ارزش‌های معماری ایران در کنار فرهنگ جامعه حفظ شده است.
 حداقل ۲۴ استان کشور دارای کاروانسرا‌های واجد ارزش بودند که در پرونده زنجیره‌ای ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی جای گرفته اند و این واجد ارزش بودن نه به خاطر کالبد بلکه ادعای ما این است که معیار فرهنگی در آن بیش از موضوع کالبدی مشهود است و کاروانسرا‌ها مرکزی برای تبادل ارزش‌های انسانی در اعصار مختلف بوده اند.
در بررسی پرونده ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی مشخص شد که بسیاری از کاروانسرا‌های کشور‌های دیگر در واقع تقلیدی از کاروانسرای ایرانی بوده اند و همانند باغ ایرانی کاروانسرای ایرانی نیز یک سبک و ارزش واحد است که در دیگر کشور‌ها به تقلید از ایران ساخته شده است.

 هر ۳۰ کیلومتر یک کاروانسرا
روز 29 مهرماه 1400 ارزیابان یونسکو که این روزها در استانهای مختلف ایران در حال بررسی کاروانسراهای گزینش شده برای جهانی شدن هستند به همدان می‌رسند .
آنها قرار است وضعیت موجود تاریخی و معماری دوکاروانسرای فرسفج و تاج آباد در استان همدان را مورد بررسی قرار داده و ظرفیتهای تاریخی که در قالب پرونده به آنها ارسال شده از نزدیک صحت سنجی کنند .
این اتفاق موجب شد که روز گذشته تور رسانه ای برای بازدید از فرسفج راهی تویسرکان شوند .
مشاور مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان در این بازدید با اشاره به اینکه طبق شواهد احداث کاروانسرای شاه‌عباسی فرسفج منسوب به دوره صفویه است، افزود: این بنا با هدف اسکان سفرهای بین راهی مسافران احداث شده است. بهرام توتونچی ، ابعاد بیرونی کاروانسرا را ۶۵ در ۶۵، دارای یک حیاط مرکزی و چهار اصطبل برای چهارپایان دانست و بیان کرد: این کاروانسرا دارای بالاترین مقاومت از لحاظ آجر است که گویای ساخت و فرآوری محصول خشت خام و پخته است.
وی با بیان اینکه دقت و توجه در ساخت‌وساز از لحاظ مقاومت در دوره صفویه زیاد بوده و به همین دلیل بیشترین آثار در کشور مربوط به این دوره است، خاطرنشان کرد: کاروانسرای شاه عباسی فرسفج در چهار هزار متر مربع بنا گذاشته شده است.
توتونچی یادآور شد: در حیاط مرکزی کاروانسرا در هر ضلع پنج حجره وجود دارد که حجره وسطی ایوان و به نوعی چهار ایوانی محسوب می‌شود و سه ایوان از این ایوان‌ها شاه‌نشین است و در پشت لایه این حجره‌ها هم اصطبل‌ها قرار دارند، همچنین از مهمترین ویژگی‌های کاروانسراهای دوره صفویه این بوده که قبل از احداث زیرساخت‌های مورد نیاز که یکی از کلیدی‌ترین آنها آب بوده را شناسایی و سپس بنا را ایجاد می‌کردند و این موضوع در مورد کاروانسرای فرسفج نیز مشهود و آب جاری وسط حیاط گویای این موضوع است.
وی با بیان اینکه این کاروانسرا بین دو محور ترددی تویسرکان به جاده کرمانشاه و مسیر نهاوند به فیروزان و مجدد به کرمانشاه است، خاطرنشان کرد: کاروانسرای شاه عباسی فرسفج محل زیارت عتبات عالیات و تردد بین شهرها بوده است.
مشاور مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان در بازدید خبرنگاران از کاروانسرای فرسفج تویسرکان در ادامه اظهار کرد: معمولا در هر ۳۰ کیلومتر، کاروانسراها را جانمایی می‌کرده‌اند و حدود یک‌هزار کارونسرا در کشور وجود دارد که شهرهایی که محور تردد در آن‌ها زیاد بوده مانند استان سمنان بیشترین کاروانسراها را دارد و انگیزه اصلی هم زیارت امام رضا(ع) بوده است.وی مطرح کرد: کاروانسرا فرسفج علاوه بر اهمیت زیاد به دلیل حضور دو اثر دیگر پل فرسفج که متعلق به دوره صفویه است و حمام قدیمی نیز حائز اهمیت است که تاکنون زمینه‌ای برای رونمایی و پاکسازی حمام قدیمی فرسفج  فراهم نشده که امیدواریم با همراهی شهردار فرسفج این اتفاق بیفتد.
توتونچی در پایان به عملیات مرمت این کاروانسرا اشاره کرد و افزود: مرمت کاروانسرای فرسفج از اوایل سال۷۰ به مدت ۲۵ سال به طور مستمر با اعتبارات ملی و استانی انجام شده است و مرحله احیای آن نیز در دستور کار قرار دارد.

 معیار برای ثبت جهانی
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان نیز گفت : ارزیابان یونسکو طی روز آینده در استان حضور پیدا خواهند کرد و از دو کاروانسرای "فرسفج"تویسرکان و "تاج آباد" شهرستان بهار بازدید می‌کنند.
سیده مریم مختاری‌موسوی با اشاره به اینکه سال ۱۹۷۹ اولین اثر از کشور در فهرست آثار جهانی ثبت شده است، اظهار کرد: این آثار شامل مجموعه زیگورات چغازنبیل، تخت جمشید و مجموعه نقش جهان اصفهان بود و تا سال جاری ۲۶ اثر به کشور ایران تعلق پیدا کرده است.
وی با اشاره به اینکه امیدواریم با تأیید ارزیابان یونسکو کارونسراهای فرسفج تویسرکان و تاج آباد شهرستان بهار در این فهرست قرار بگیرند، افزود: برخی از آثار به صورت مجموعه‌ای در فهرست آثار جهانی قرار گرفته‌اند که مجموعه باغ‌های ایرانی و مجموعه قنوات ایرانی از این دست هستند.
مختاری‌موسوی اضافه کرد: پرونده‌ای که در حال حاضر برای ثبت کاروانسراهای عباسی به یونسکو معرفی شده نیز از این زمره است و ۵۶ کاروانسرای ایرانی از کل کشور معرفی و کاندیدا شده‌اند که از استان همدان نیز دو پرونده در آن قرار دارد.
وی در ادامه با اشاره به اینکه ۱۰ معیار برای ثبت جهانی در نظر گرفته می‌شود، مطرح کرد: آثاری که کاندید ثبت جهانی می‌شوند باید سه معیار از این ۱۰ معیار را داشته باشند.
این مقام مسئول با بیان اینکه فرسفج کاروان سرای برون شهری است، خاطرنشان کرد: کاروانسراها جدا از اینکه از نظر سازه و معماری منحصر بفرد هستند در رابطه با اتفاقات و مراودات اجتماعی نیز اهمیت دارند و به عنوان محل داد و ستد در شاهراه‌های تجاری مناطق قرار گرفته‌اند که این مولفه باعث اهمیت این بناها برای قرار گرفتن در فهرست جهانی می‌شود.  
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان با اشاره به اینکه یکی از مزیت‌های جهانی شدن کاروانسراها معرفی آنهاست و می‌توانند هدف و مقصد گردشگری قرار گیرند، گفت: همچنین تعلق اعتباراتی از یونسکو به این آثار از دیگر امتیازات جهانی شدن کاروانسراها است و مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد و مسئولان و اهالی روستا با سازمان میراث فرهنگی در ثبت آثار بسیار مهم است.