با روی کار آمدن دولت اصولگرای سیزدهم، باری دیگر افزایش تسهیلات و ساخت مسکنهای اجتماعی نسبت به وعدههای دولت حجتالاسلام سید ابراهیم رئیسی، بر سر زبانها افتاده است. اما گفتنی است که از دوران قبل از انقلاب تاکنون همواره دولتها برای تأمین مسکن برای اقشار کم درآمد، سیاستهای مخصوص به خود را داشتهاند.
با این حال باید گفت که ضربآهنگ عملکرد دولتها در کشورمان در حوزه مسکن و در کل در حوزه اقتصاد، تا حد زیادی بازخوردی از دولت قبل از خود بوده است.
گفتنی است که در دولتهای سازندگی و اصلاحات، که فارغ از هر مسأله دیگری این 2دولت را از جریان چپ در کشورمان میدانیم، از لحاظ اقتصادی برخلاف اصول جریان چپ سیاسی قالب در دنیا، به سمت دولت باز و تقویت بخش خصوصی حرکت کردند. این روند در طی 16سال (البته در دوران خاتمی فاصله طبقاتی تا حدی کاهش یافت) به علت تأکید بر بخش خصوصی شاهد ایجاد فاصله طبقاتی در کشورمان شدیم.
دولت احمدینژاد که منتسب به جریان اصولگرا و راست است، تحتتأثیر این مسأله و با شعارهایی با محوریت عدالت اجتماعی پا به عرصه قدرت گذاشت. با این حال او نتوانست مشکلات فاصله طبقاتی ایجاد شده را بهبود بخشد. در این دولت در مقطعی کوتاه دهکهای پایین جامعه به رفاه نسبی رسیدند، اما در چند سال نوسانات نمودار اقتصادی کشور به سمتی کشیده شد که بخشی از دهکهای متوسط جامعه نیز به مشکلات دهکهای پایین جامعه دچار شدند. در دولت روحانی نیز میتوان گفت که در بخش مسکن و بهخصوص درباره مسکن مهر، اختلافات سیاسی دلیلی شد که بسیاری از پروژههایی که تا اتمام آنها زمان زیادی باقی نمانده بود، مسکوت بماند. حال میزبان دولت سیزدهمی هستیم که کم و بیش وعدههای دولت احمدینژاد را در حوزه مسکن تکرار میکند. مسکن در کنار خوراک و پوشاک به عنوان یکی از نیازهای اولیه انسان به حساب میآید. از اینرو یکی از اصلیترین وظایف دولتها تأمین مسکن برای تمامی اقشار است.
به گفته کارشناسان سیاستگذاري مدرن در حوزه مسکن شهري در کشورمان از دوران حکومت پهلوی اول(رضا شاه) آغاز شده است. با این حال در سالهای گذشته و با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی کشورمان، سیاستها و برنامههای دولتها برای تأمین مسکن دستخوش تغییر شده است.
قبل از انقلاب: از 600 دستگاه تا امامزاده عبدا...
درباره سلطنت رضاشاه باید گفت که آنچه در این دوران انجام گرفت در چارچوب برنامه به معنی امروزی نبوده، بلکه با اقدامات دولتی دیوانسالاران و ضعف نهادی و سازمانی روبهرو بود.
با این حال در دوره پهلوی دوم از سال 1327 به بعد تأمین مسکن به عنوان وظیفه قانونی دولت درآمد و سیاستهای مربوط به مسکن در این دوره در قالب طرحها و پروژههای ذیل برنامههای کلان عمرانی قرار گرفت.
پاکسازی تپه هگمتانه و ساخت «600 دستگاه» خانه شیروانی در مدرس و جانبازان (این منطقه با نام قدیمی 600دستگاه در میان مردم همدان شناخته میشود) از جمله سیاستهای دوره پهلوی اول در همدان به حساب میآید. البته به گفته برخی از کارشناسان آپارتمانهای حوزه میدان امامزاده عبدا... نیز در این دوره پایهگذاری شده است.
از انقلاب تا پایان جنگ(1367-1357): سیاست واگذاری زمین یا زمینهای حمایتی
از سال 1357 که در بهمنماه آن انقلاب اسلامی به پیروزی رسید تا سال 1359 به علت ضعف دولت مرکزی دولتها با مشکل جدی در حوزه مسکن روبهرو شدند و آن هم تصاحب هتلها، خانهها و زمینهای اطراف شهرها توسط مردم بود.
با این حال در سال 1358 قانون «لغو مالکیت اراضی موات شهری و کیفیت عمران آن» وضع شده که طبق آن زمینهایی که مالکان آن فوت کرده بودند به تصرف دولت درآمده و دولت این زمینها را مساحت و در زمانی مشخص در اختیار گروهی از مالکانی که فاقد مسکن بودند قرار میداد. همین مسأله موجب شد که سازمان زمین شهری برای قاعدهمند کردن اختصاص این زمینها در سال 1360 تشکیل شود.
تشکیل «بنیاد مسکن انقلاب اسلامی» در فروردین ماه سال 1358 به فرمان امام خمینی(ره) یکی دیگر از اقدامات حوزه مسکن در این دوره به حساب میآید. با این حال از سال 1366 برای بنیاد مسکن بودجه مستقل در نظر گرفته شد و از آن به بعد عملکرد این بنیاد فعالتر شد. البته گفتنی است که یکی از مأموریتهای بنیاد مستضعفان تأمین مسکن عنوان شده بود.
سیاست غالب در این دوره را باید واگذاري زمین و سیاستهاي زمین حمایتی بدانیم که به صورت انفرادي، تعاونی و واگذاري به سازندگان صورت میگرفت.
به گفته برخی از کارشناسان خانههای سازمانی در بلوار کاشانی همدان متعلق به این دوره است.
دوران سازندگی(هاشمی رفسنجانی 1376-1368):
آغاز دولت پنجم به ریاست مرحوم آیتا... هاشمیرفسنجانی با رویدادهای زیادی در کشور همراه شد. رحلت امامخمینی(ره)، فروپاشی شوروی و پایان جنگ تنها بخشی از رویدادهای آن دوره به حساب میآید.
گفتنی است که در سالهای قبل از دولت هاشمی برنامههایی برای توسعه تدوین شده بود که به علت مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ عملی نشد.
با این حال پس از دولت پنجم برنامههای تأمین مسکن ذیل برنامههای توسعه انجام شد. گفتنی است که برنامههای اول و دوم توسعه در دوران سازندگی تدوین و اجرا شد.
گفتنی است که سیاست کلی دولت سازندگی کاهش دخالت دولت، آزادسازی اقتصادی و خصوصیسازی بود که همین امر نیز در بحث تأمین مسکن هم صدق میکرد. در اینباره دولت از بازار مسکن کنار کشید و وامهاي یارانهاي با نرخهاي ترجیحی و مصالح ساختمانی را به قیمت دولتی در اختیار سازندگان مسکن در بخش خصوصی قرار میداد.
برنامه دوم نیز در واقع ادامه برنامه اول با تأکید بیشتري بر آزادسازي اقتصادي، تک نرخی کردن ارز، آزادي واردات و کاهش دخالت دولت و توجه به سیاستهاي مبتنی بر بازار است. سیاستهاي مرتبط با بخش مسکن در برنامه دوم عمدتا ً بر 3 محور »پسانداز، انبوهسازي و کوچکسازي«در قالب تولید مسکن آزاد، حمایتی و اجتماعی استوار بود.
با اینحال میتوان گفت که مفهوم مسکن اجتماعی در کشورمان به سمت «نظام استیجار ارزان» نتوانست حرکت کند و مفهوم استیجار در «اجاره به شرط تملیک» خلاصه شد. گفتنی است که گفته کارشناسان اقتصادی حرکت به سمت اجاره به شرط تملیک که دولتها و بخش خصوصی به آن تمایل بیشتری داشتند، موجب شده که استفاده از این خدمات حوزه مسکن به اقشار دهک چهارم رو به بالا تعلق گیرد.
مسکنهای امید اکباتان، شهرک مدنی، فرهنگیان و مدرس متعلق به سیاستهای دوران سازندگی و معروف به سیاست پاک است.
دوران اصلاحات(خاتمی 1384-1376): رقم خوردن بهترین الگو برای مسکن اجتماعی در همدان
برنامه سوم توسعه مربوط به دوران ریاستجمهوری سید محمد خاتمی است. حمایت از کوچکسازي و انبوهسازي، توجه به سیاستهاي پولی و تسهیل شرایط اعطاي وام مسکن و پلکانی کردن اقساط بازپرداخت تسهیلات بانکی براي دریافتکنندگان وام و پرداخت تسهیلات تدریجی براي ساخت مرحلههاي مسکن گروههاي کم درآمد از اهم سیاستهاي پیشنهادي در برنامه سوم توسعه بود.
گفتنی است که از اول انقلاب تاکنون طبق آمارهای رسمی، دوران خاتمی بهترین دوران اقتصادی ایران در میان دولتها بوده است. با این حال دولت خاتمی نیز نتوانست به اهداف مشخص خود در زمینه مسکن نایل آید. هدف دولت اصلاحات تبدیل 10درصد از مسکنهای شهری تولید شده به مسکن استیجاری بود که درنهایت توانست این رقم را به 4 درصد و 85 هزار واحد مسکونی برساند. از همینرو میتوان گفت که در دولت خاتمی نیز همانند دولت سازندگی سیاستها به جای حرکت به سمت مسکن استیجاری به سمت اجاره به شرط تملیک حرکت کرد.
در دولت اصلاحات برای مقابله با افزایش سهم ارزشافزوده «سند توانمندسازی و سازماندهی سکونتگاههای غیررسمی در سال 1382 تصویب شد.
برنامه جهاد خانهسازی در این دوره که در همدان منجر به ساخت مجتمع 600 واحدی سعیدیه یکی از بهترین الگوها برای این طرحها، در همدان شد، ایجاد بافت جولان و چند 100واحدی در بافت فرسوده از دیگر اقدامات در حوزه مسکن در دولت اصلاحات در همدان به حساب میآید.
دولت عدالتگرا (احمدینژاد 1384 تا 1392): مسکنهای اجتماعی مهر یا همان مسکنهای احمدینژادی
شاید بتوان گفت که هیچ دولتی را به اندازه دولت محمود احمدینژاد به طرح مسکن اجتماعی نمیشناسیم و آن هم طرح «مسکن مهر» است. دوره چهارم توسعه که با دولت احمدینژاد مقارن بود، توزیع زمین ارزان بین مردم از طریق تعاونیهاي مسکن و ارائه وامهاي ارزان براي آمادهسازي زمین و ساخت مسکن، ازجمله راهبردها در این دوره به حساب میآمد.
تهیه طرح جامع در سال 1384 و سند راهبردی-اجرایی آن در سال 1385 نیز در راستای سیاستهای تأمین مسکن در این دولت اصولگرا است.
گفتنی است که طرح مسکن مهر پس از قرار گرفتن در لایحه بودجه 1386 و لایحه ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن در سال1387جنبه قانونی پیدا کرد.
در این دولت برای نیل به هدف برنامه چهارم، برخی اقدامات از جمله حذف قیمت زمین، پرداخت یارانه مستقیم، اعطای تسهیلات یارانهای، پوشش بخشی از هزینههای ساخت از جمله عوارض تراکم و پروانه ساخت، انشعابات و... صورت گرفت.
گفتنی است که مسکن مهر ابتدا بهصورت طرح توسعهای در زمینهای حاشیهای تحت اختیار دولت مطرح شد، اما به دلیل برخوردار نبودن این زمینها از هرگونه امکانات و بالا بودن هزینهها، طرحهای دیگری از جمله مسکن مهر خودمالک، مسکن مهر بافتهای فرسوده و مسکن مهر شهرهای جدید شد.
دولت تدبیر و امید (روحانی 1392 تا 1400) : بازنگری طرح جامع تا افق 1404
سال نخست دولت روحانی مقارن با سال پایانی برنامه پنجم توسعه(1389 تا1393) شد. مهمترین محورهای برنامه پنجم: 1.اجراي برنامه مسکن مهر 2.اجراي طرح نوسازي مسکن روستایی 3. سنددارکردن واحدهاي مسکونی روستایی 4.تدوین برنامه اسکان مجدد سکونتگاههاي رسمی 5. ارائه بسته وامهاي نوسازي
خلاصه اقدامات دولت حسن روحانی در حوزه مسکن اجتماعی را میتوان خلاصه کرد در بازنگری طرح جامع مسکن تا افق 1404، برنامهریزی توسعه مالی در این بخش(1393) و اجرای برنامه مسکن اجتماعی و مسکن حمایتی.
در بخش بازنگری طرح جامع برنامههاي پیشنهادي در قالب محورهاي هفتگانه طرح جامع، عمدتاً به 2 بخش برنامههاي نهادسازي و برنامههاي عملیاتی تقسیم شد.
در بخش برنامهریزي براي توسعه مالی بخش مسکن نیز14راهکار اندیشه و طراحی شد و همچنین در بخش تدوین برنامه مشترك اجراي طرح مسکن اجتماعی بین وزارت راه و شهرسازي و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با تصویب طرح مسکن اجتماعی و مسکن حمایتی اجراي این برنامه در دستور کار قرار گرفت.
و اما رئیسی : 4 میلیون مسکن و سند برنامه توسعه هفتم
دولت حجتالاسلام سید ابراهیم رئیسی نیز همانند دولت احمدینژاد با تأکید بر تأمین مسکن به ساختمان پاستور راه یافت. وعده 4 میلیون واحد مسکونی در 4 سال، وعده دولتمردان رئیسی است.
گفتنی است که دولت اصولگرای سیزدهم مقارن با آخرین سال برنامه ششم شده و بودجه سال 1401 را بر مبنای برنامه هفتم میبندد.
از آنجایی که تاکنون تنها چندین ماه از عمر دولت سیزدهم گذشته و برای قضاوت این دولت در حوزه مسکن بسیار زود است از پیشبینی آینده عملکرد این دولت نیز فارغ میآییم.
