■ حمید خاورزمینی: داشتن آب و غذا نخستین نوع امنیت هستند
هرجا که آب هست، آبادانی هست. پیشتر بشر برای یافتن آب و زمین به لشگرکشی و فتوحات می پرداخت تا اینکه در دوره معاصر با رشد علم و غلبه بر طبیعت این دغدغه کمتر شد اما پس از پایان جنگ سرد یک مسأله بر همگان روشن شد و آن اینکه امنیت، تنها در بعد نظامی خلاصه نمیشود و ابعاد مختلفی را شامل می شود و از اساسی ترین آنها نقش آب در امنیت است.
در حال حاضر، با توجه به افزایش سریع جمعیت و نیازهای این جمعیت به منابع آب شیرین، رشد کشاورزی برای تأمین غذا، پدیده شهرنشینی و همچنین مدیریت ناصحیح منابع آب، به ما متذکر میشود که باید برای حفظ این ماده حیاتی بکوشیم. بحران آب در جهان امروز به هر دلیلی که باشد، یک ویژگی دارد و آن اینکه آب صرفاً یک کالای اقتصادی برای رفع نیازهای روزمره نیست و می تواند شکل امنیتی به خود بگیرد، موجبات تأثیر بر جوامع را فراهم گردانیده، در سطح منطقه بروز آشوب و در نهایت جنگ را در پی داشته و در سطح جهانی هم موجبات مرگ انسانهای بسیاری را فراهم آورد.
آب و نقش آن در شکوفایی تمدن ها
عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه بوعلی سینا در مصاحبه با همدان پیام به تئوریهایی که در مورد پیدایش اولین شهرها و تمدن ها وجود دارد اشاره کرد و گفت: اولین تمدن ها در اطراف رودها و مناطق حاصلخیز ناشی از وجود منابع آبی مانند رود نیل، دجله و فرات، کارون، مسی سی پی، راین و ...شکل گرفته و شکوفا شدند.
اسدا... نقدی ادامه داد: تمدن ایرانی به دلیل اقلیم، درک صحیحی از بی آبی داشته و سازگاری بوم شناختی ایرانیان با آن در قالب هنر و علم حفر قنات نمایان است، اما در طول دوران معاصر و به ویژه نیم قرن اخیر غفلت عظیم دولت ها و مردم سبب بی توجهی به طبیعت و منابع آبی و در نهایت مشکلات فعلی شده است.
وی افزود: در دو سده اخیر جمعیت جهان چند برابر شده و به ۸ میلیارد نفر جمعیت بالغ شده و این پدیده به همراه صنعتی شدن، تقاضای فزاینده ای برای آب، به دلیل گسترش شهرنشینی رو به رشد و افزایش سطح زیر کشت و بکارگیری فن آوری برای استخراج آب، تغییر اقلیم، منجر به افزایش مصرف و فشار بر منابع ابی در جهان شده است.
وی معتقد است که در ایران در طول نیم قرن اخیر توجه به مدیریت پایدار منابع آبی، اصلاح الگوی مصرف در بخش های کشاورزی، صنعت و خانگی ناکافی بوده و به طور خاص به 3 دلیل عمده یعنی: 1. تغییرات اقلیمی و آب و هوای جهانی 2. مدیریت نامناسب هدایت و ذخیرهسازی و استخراج آب 3. الگوی غلط مصرف در هر سه بخش سبب افت منابع آبی شده است.
نهضت باغ سازی یعنی فشار بر منابع آبی
وی آب و خاک را از عناصر مهم توسعه پایدار دانست و از موارد فوق به یک مورد اشاره کرد و توضیح داد: در همه شهرهای ایران در طول دو دهه اخیر علاقه به باغ و باغچه و خرید و معامله باغ ها به یک صنعت پولساز تبدیل شده و همه کسانی که امکان تهیه هر متراژ فضا برای گسترش کاشت درخت داشتند اقدام کردند که البته این اقدام از یک نظر به گسترش فضای سبز و منابع طبیعی کمک می کند اما باید دانست که منابع آبی ایران با توجه به اقلیم نیمه خشک و سابقه تاریخی فلات ایران امکان توسعه و گسترش باغ ها را به دلیل محدودیت منابع آبی نداشته، و طبیعتاً گسترش باغ ها هم در زمین های آبی سابق و بریج در دیمزارها مستلزم استفاده از آب فراوان و انتقال آن با استفاده از امکانات تکنولوژی و فن آوران به دامنه کوه ها ایجاد شده است که به دلیل که این زمین ها مستعد کشت نیستند نیاز به آب فراوان دارد.
نقدی تصریح کرد: شما کافیست در مسیر همدان تا کردستان تا آذربایجان و دیگر مناطق ایران را ببینید، من این مناطق را به طور میدانی بسیار مشاهده دارم که چگونه این نهضت تبدیل دیم به آبی و ایجاد باغ در همه شهرهای ایران، آن هم با سرعت سرسام آوری در حال گسترش است و این یعنی فشار بر منابع آبی و این فشار در شرایط نبود آینده نگری و مدیریت غلط و کاهش بارش و خشکسالی فراگیر و جهانی و اتفاقات در لایه اوزن و گرم شدن زمین، آن را دوچندان می کند.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی کمبود یا تنش آبی
وی مهاجرت را یکی از پیامدهای کمبود آب دانست و گفت: این مهم تأثیر روی مهاجرت و جابجایی جمعیت در تغییر حرکات انسانی است و سبب تخلیه برخی مناطق و شهرهای مهاجرپذیر شده و تعادل های منطقه ای را از بین می برد و مخل آمایش سرزمین و محدود کننده توسعه متعادل و پایدار می شود.
نقدی ایجاد حفرههای سکونتی و جمعیتی را از دیگر پیامد های بحران دانست و عنوان کرد: کمبود آب می تواند به تنش های بین بالادستان و فرودستان منجر شود که نمونه بین المللی و محلی و داخلی آن فراوان است.
وی تأثیرات بحران آب بر زندگی و معیشت افراد را متفاوت خواند و افزود: از دست دادن درآمد و گسترش فقر، بحران اقتصادی و مهاجرت و کاهش شاخص های بهداشتی از پیامد های تنش آبی هستند.
برخی کشورها مطالعه مسائل آبی را در دستور کار دارند
بحران آب به حدی مهم و چالشی شده که برخی کشورها به مطالعه و رصد مسائل و مصارف آب در اقصی نقاط جهان به ویژه در مناطق بحرانی آسیا و اقیانوسیه و خاورمیانه میپردازند و حتی در وزارت امورخارجه آمریکا اداره امور آب تأسیس کردند.
نقدی خاطرنشان کرد: اگر در دهه های قبل، آب لازمه توسعه و پیشبرد برنامه های توسعه بود، اکنون بحران آب" بحران بقاست" و باید آنرا بسیار جدی گرفت، چرا که دولت ها به تنهایی و بدون همراهی مردم ، جامعه مدنی و محلی و سازمان های غیر دولتی و نخبگان و بخش خصوصی مسئولیت امکان مدیریت آنرا نه در ایران، نه هیچ کجای جهان ندارند.
داشتن آب و غذا نخستین نوع امنیت هستند
یک فعال اجتماعی و دانش آموخته جامعه شناسی در مصاحبه با همدان پیام درباره ارتباط آب و امنیت، نخست به نقش زیستی و تاریخی آب برای انسان اشاره کرد و گفت: بیش از دو سوم بدن انسان از آب تشکیل شده است و مهمترین نیاز انسان است چرا که در هرم مازلو اساسی ترین نیاز، نیاز به آب و غذا است.
بدین ترتیب اولین نوع امنیت که امنیت غذایی می باشد با آب(شیرین) ارتباط مستقیم دارد و انسان ها برای تأمین غذا به آب نیازمندند. این نوع امنیت بدیهی که به واسطه بدیهی بودن به فراموشی گراییده است.
حمیدرضا خاورزمینی در ادامه افزود: ویل دورانت نیز معتقد است که تمام تمدن های بزرگ بشری در کنار یک منبع بزرگ آب ایجاد شده است و یک تمدن یا کشور وقتی می توانند وجود داشته باشد که تعامل اولیه تشکیل خود را حفظ نماید.
رفاه زدگی جوامع امروزی عامل بیتوجهی به منابع آبی است
خاورزمینی سپس از بعد اجتماعی به موضوع پرداخت و گفت: رفاه و رفاه زدگی در جوامع امروزی این تصور را در در دوران اخیر به وجود آورده که نیازهای اولیه انسان رفع شده است و لذا بی توجهی به این منابع که در رأس آنها آب می باشد، به گسست فرهنگی میان نسلی بر می گردد که به فراوانی مشاهده و اعمال می شود، در حالیکه این نیازها رفع شده نیستند و برای مدتی در شرایطی به طور نسبی تأمین شده هستند و خطرات متعددی می تواند امنیت آنها را از بین ببرد و حفظ این امنیت وظیفه ای متقابل و مکمل میان مردم و حاکمان در قبال جغرافیا است.
پر آبی و کم آبی، عامل اساسی امنیت
وی تصریح کرد: یکی از عوامل مهم انحطاط جوامع و تمدن ها شکست در جنگ ها بوده است که در این زمینه نیز آب نقش بسیار مهمی را ایفا مینماید که پیچیدگی های خاص خود را دارد و با یک نسبت ساده قابل تبیین نیست چرا که دسترسی به آب های آزاد از گذشته های بسیار دور عامل مهمی در رونق و قدرت جوامع بوده است که در تاریخ جنگ های جهان ثبت و ضبط شده و اگر به تاریخ معاصر خودمان نگاه کنیم جنگ های روسیه و اشغالگریهای این کشور در شمال غربی و در شمال شرقی برای دست یافتن آنها به آب های آزاد خلیج فارس و دریای عمان و به تبع اقیانوس هند بوده است.
وی کشور انگلستان را امن ترین کشور اروپایی دانست و افزود: این کشور به طور یک جزیره همواره در جنگ های منطقهای و حتی جهانی بالاترین امنیت را داشته است و این شرایط جغرافیایی سبب افزایش سطح اعتماد به نفس فرهنگی و توانایی های دریایی برای آنها شده و در لشکرکشی های تاریخی به کشورها و تمدن های بزرگ، از چین تا عثمانی بخشی از عرصه آن بوده همیشه پیروز بوده و نقش آب در این قدرت غیر قابل انکار است.
وی پر آبی و کم آبی را عامل کاهش امنیت عنوان کرد و افزود: جوامعی که آب فراوان دارند اما قادر به حراست از آن نیستند در معرض ناامنی قرار می گیرند و از سوی دیگر جوامعی هم که آب مورد نیازشان را ندارند هم از نظر غذایی امنیتی نخواهند داشت و هم از نظر اجتماعی و فرهنگی امنیت درونی خود را از دست می دهند، مثلاً حمله عمر بن خطاب به ایران به این دلیل بود که سرزمین عربستان امکان شکل دهی به یک تمدن جدید را به علت بی آبی نداشت و ایران و روم به عنوان بستر های مناسب جغرافیایی می توانستند این ظرفیت را ایجاد نمایند که ایران به علت در دسترس بودن و شرایط داخلی حکومت ساسانی بستر شکل گیری تمدن اسلامی شد و این ادعا مورد اشاره اندیشمندان بسیاری حتی علمای سنی مذهب عربستانی قرار گرفنه است.
اصلاحات ارضی دارای پیامدی منفی برای منابع آبی
وی در مثالی دیگر که بیان آنرا ضروری دانست گفت: اگر به تاریخ معاصر نگاه کنیم، در اصلاحات ارضی خوانین زمین دار که به عنوان ارباب آنها را می شناسیم، عرصه مدیریت روستاهای کشور حذف شدند و همین امر تبعات زیادی را به دنبال داشت که مهمترین آن فقدان مدیریت بر منابع آبی کشور بود لازم به توضیح است که بخش عمده آب کشاورزی از طریق قنات ها و با قناعت و مدیریت دقیق برای جلوگیری از اسراف در آب زیر نظر ارباب ها انجام می شد که حذف ارباب ها باعث ایجاد کشمکش های فراوانی در بین تازه خورد مالک شده و از سویی حراست از منابع آبی قنات ها، چشمه ها و چاه ها متولی صاحب منفعتی نداشت و کدخداها به عنوان نمایندگان سیاسی دولت مایل و قادر به اعمال آن مدیریت دقیق نبودند و همین امر انگیزه بسیار مهمی برای مهاجرت روستاییان به شهر گردید که نخستین موج مهاجرت بزرگ شهر به روستا در تاریخ ایران است.
حراست از آب برعهده حکومت هاست
خاورزمینی وظیفه حراست از آب را برعهده حکومت ها دانست و گفت: حکومت ها این وظیفه مهم امنیتی را باید با روش های علمی و با برنامه ریزی دقیق و بهره گرفتن از متخصصین و تکنولوژی های به روز جهان انجام دهد، در غیر این صورت حتی در صورت حفظ صورت تمدنی با استفاده از پول و تکنولوژی های آب شیرین کن استقلال تأمین نخواهد شد که نمونه ی آن عربستان است چرا که عربستان با ترفندی که به نظر می رسد نیرنگی غربی بود به تولید گندم در بیابان های بی آب خود پرداخت و رسانه های جهان نیز از آن در رسانه ها به تعجب و تمجید نام بردند اما این بهانه ای برای نابودی آبهای شیرین استراتژیک زیرزمینی عربستان بود و امروزه آب شیرین کن های متعددی با پول نفت برای عربستان آب شیرین تولید می کند اما به لحاظ امنیت، موضوع تمامی این آب شیرین کن ها ارزش آب های زیرزمینی استراتژیک به هدر رفته عربستان را نمیتوانند داشته باشند چرا که این دستگاه های گران قیمت و بزرگ با یک حمله هوایی یا موشکی قابل از کار افتادن هستند و میتوانند عامل فلج شدن اقتصاد بزرگ عربستان باشند.
