باغ‌ها و قلعه باغ‌ها آغازگر پیدایش محلات همدان

کلان‌شهرها با جمعیتهای میلیونی هرگز یکباره، آفریده نشده‌اند. نمی‌توان پذیرفت یک‌باره از زمین روییده و شاخ‌وبرگ زده و کیلومترها اطراف خود را زیرپوشش درآورده اند. نه، هرگز این گونه نبوده...

مطلبی که می‌خوانید برگرفته از کتاب محلات همدان به قلم علی جهان‌پور است «گروهی، طایفه‌ای قبیله‌ای یک فامیل یا چند خانواده و با ساده‌ترین موقعیت وضع زندگی با چند رأس گاومیش، بز، مرغ، خروس و... نقطه‌ای از زمین را به هر علت برگزیده‌اند و از زندگی کوچ‌گردی زیر سقفی چوبی و پوشالی یا خشت‌وگل ساکن شده‌اند.

علت شاید آنچه طبیعت به آنان داده چشمه آبی، محیط و بیابان یا کوهپایه کوهی که علفزار و چراگاه برای احشام فراهم بوده، تنها دلگرمی و امیدواری آنان در یکجا سکنی‌گزیدن بوده است افرادی قانع اما متکی به خود، سرپناهی که خانواده را از گرما و سرما از برف و باد و باران و طوفان نگهدار باشد و از همه مهم‌تر زمین‌های قابل کشت و به‌دست آوردن محصولات مورد نیاز زندگی لازم بود. با گذشت زمان رفته‌رفته خانواده‌ها بزرگ و بزرگتر شدند... کوچه محل و محلات یکی پس از دیگری شکل گرفت از پیدایش محلات؛ شهر یا شهرستان شکل گرفت، محلات روستاها و شهرها به مرور صاحب‌نام شده و ماندگار گردیده‌اند ابتدا این محلات و بافت آنها بود که شکل گرفت و شهر پیدا شد وکشورها در کنار هم سر برآوردند و زندگی جریان یافت.

همدان به گواهی سنگ نگاشته‌های مانده از 30 سده پیش تا به امروز نخستین بار از چند محل رویش گرفت و به نظر می‌رسد در حافظه تاریخی خود محلاتی - هزارساله داشته باشد بر حسب آثار ماقبل تاریخی موجود در منطقه از هزاره سوم ق.م چنان است که دست‌کم بایستی از حدود 5هزار سال پیش به‌نوعی همدان امروزی مسکون شده باشد. (اذکایی، ۱۳۸۰: ١٦٣)
البته در طول سده‌ها همدان از سیل و زلزله حملات غارتگرانه متجاوزین غارتگر جاه‌طلب نه یکبار بلکه چندین نوبت ویران شده، خاکستر شده... مجدداً از خاکستر خود روییده... و به‌پا خاسته است. شکی نیست آنان‌که باقی مانده بودند حافظه تاریخی خود را به خاطر داشتند... پس خود را یافتند... ویرانهها را بازسازی کردند. چشمه‌ها و چشمه قنات‌ها لایروبی شد، درختان سوخته، زندگی دوباره از ریشه سرسوخته آغاز کردند.

آنگونه که تاریخ نشان می‌دهد، پس از صفویه، ایران و همدان هرگز ویرانگری و سوختن و خاکستر شدن دوره‌های ترکان غز و قراختایی، غزنویان و سلاجقه و خوارزمشاهیان و مغولان تیموریان و ایلخانان را به خود ندیده، پس با اطمینان بیشتر می‌توان پذیرفت نام واژه‌های محلات همدان برخاسته از دل همان باغ و باغچه‌ها و قلعه‌هایی مانده از دوره‌های پیشین باید باشد، لیکن از دوره صفویه تاحدی تثبیتشده به زندیه و قاجار و به پهلوی رسیده‌اند. خوشبختانه در طول این دوره‌ها گرچه بسیار تغییراتی از نظر فیزیکی در محلات ایجاد شده،
اما نام واژه‌های محلات اگر رنگ باخته‌اند لکن باقی مانده‌اند و هنوز هم سر زبان‌ها می‌باشند.

امامزاده یحیی، باغ میرعقیل، ورمزیار، کوروندها محوطه زندی‌ها، کوچه حاج حافظ، نظربیک، علابیک جملگی خاطره‌هایی از تاریخ دارند که اشاره خواهد شد.
 آبراهام و ویلیامز جکسن (villiams Jackson) در کتاب سفرنامه خود ایران در گذشته و «حال از همدان نیز دیداری محققانه دارد. (امیری و بدره‌ای ١٣٦٩ (٢٧٦ نامبرده سال ۱۹۰۳ میلادی برابر با ۱۲۸۲ خورشیدی مطابق با ۱۳۲۱ قمری از ایران بازدید دارد در همدان فردی از اهالی نقشه شهر را که اسامی آثار تاریخی 14 محل از محلات همدان روی آن نوشته شده است به وی می‌دهد.

جکسن عین نقشه او را در کتابش آورده است. ناگفته نماند گروکی یا نقشه وی طرحی است نه‌چندان مهندسی و حساب شده؛ اما اسامی ذکر شده بسیار جالب و مورد توجه است نام محلات آن روز در نقشه مورد بحث در حال حاضر دقیقاً همان نام‌ها روی محلات امروز همدان هستند. تنها نام یک محل تغییر تلفظی پیدا کرده است و آن نام داود «آباد است که کلمه «داود» به «دورد» تغییر یافته و شده «دوردآباد» هم چنین محل توت قمیان که تا پیش از پوشیده شدن روی رودخانه آشنا و سرزبان‌ها بود. با پوشیده شدن روی رودخانه و برداشته شدن گورستان روبه‌روی مسجد میرزاتقی که به نام «گورستان مسجد میرزاتقی و گاهی توت قمیان گفته می‌شد با احداث مجموعه‌های آموزشی آن نام توت قمیان نیز به فراموشی سپرده شد. این دسته دگرگونی‌ها در پایان دوره صفویه، هم‌چنین دوره، افشاری زندیه و قاجاریه چشم‌گیر است. در حمله عثمانی‌ها در آخر صفویه همدان در حاشیه غربی کشور آسیب جدی دید.

همدان به وسیله 2 قلعه بزرگ و استوار همیشه پایدار بود. قلعه‌کهنه در غرب همدان و دیگر قلعه بالای مصلی در شرق که شهر در میانه‌ای 2 قلعه وجود داشته است.

حصار شهر با دیوار در فاصله‌ای مناسب بعد از قلعه‌ها آخرين پناه شهر بوده است و بعد از مرگ شاه عباس اول در سال ۱۰۳۸ قمری برابر با1628 میلادی سپاه عثمانی به همدان یورش برد و پس از پیروزی به مدت 6 روز قتل عام فجیعی در شهر اتفاق افتاد وقایع‌نویس عصر علمانی به نام یغما اینگونه می‌نویسد خسروپاشا سردار عثمانی محلات همدان را در میان 7 تن از پاشایان زیر دست خود تقسیم کرد و 6 روز مهلت داد که تمام حیوانات را بکشند. بناها را ویران و درختان را ریشه‌کن کست همدان در این واقعه خسارت زیادی دید.(فروتن، ١٣١٦: ١٤٨-١٤٧)
نقشه دیگری از همدان از دوره قاجاریه در اتاق شهردار همدان وجود دارد این طرح و نقشه نسبت به کروکی کتاب جکسن این برتری را دارد که نخست قدیمی‌تر است زیرا زمانی را نشان می‌دهد که شهر همدان کاملاً در بین دیوارهای اطراف شهر محصور است و دیگر اینکه ظاهر کار نشان می‌دهد تهیه‌کننده یک نقاش بوده و یک تابلو نقاشی از شهر تهیه کرده است. دید نقاش به مراتب دقیق‌تر از نگاه یک فرد معمولی است معلوم است نقاشی تهیه شده‌ای زاویه‌ای در دامنه کوهپایه های مشرف به شهر گویا در روستای دره مرادبیگ باشد و همه شهر با برج و بارو و دیوارها را زیر نظرش داشته است شکل‌گیری بافت محلات همدان زیر نفوذ طبیعت منطقه بیش از هر عاملی می‌تواند تأثیرپذیر باشد که تقریباً خاص منطقه است.

به این معنا که در طول سده‌های پیشین شکل‌گیری بافت هر، محل تداوم داشته و پویا بوده است. در یک نگاه گذرا متوجه می‌شویم محلات همدان در آغاز از یک فضای بزرگ و گسترده جدا شده است. «قلعه»ها و «باغ و باغچه‌»ها مادر نخستین پیدایش محلات می‌توانند باشند. به سخنی دیگر محلات قدیمی همدان در مجموعه قلعه‌ها یا باغ و باغچه‌ها شکل گرفته‌اند.