آیین‌های اسفندی همدانی‌ها به پیشواز ‌نوروزی

اسفند که می‌رسد، بوی قشنگی‌های بهار را می‌توانید از جنب و جوش مردم حس کنید.

در گذشته از اوایل اسفندماه خانواده‌ها کار‌ها و مقدمات نوروزى را تدارک می‌دیدند.
 تهیه مواد لازم برای پخت شیرینی، تهیه لباس نو و مایحتاج شب عید مانند برنج و روغن نیز از جمله این اقدامات به شمار مى‌رفت.

از دیگر برنامه‌هاى نوروز، خانه‌تکانى بود و گردگیرى و به اصطلاح دوده‌گیری انجام مى‌شد.

از جمله کارهاى مربوط به ایام عید، تمیز کردن و شستن فرش بود. یکى از راه‌هاى تمیز کردن فرش، فرش تکانى بود که در بیشتر محوطه کوچه‌ها و خانه‌ها دیده مى‌شد سبزه انداختن نیز از رسوم دیگر نوروز بود.

بر مبناى عقیده ایرانیان قدیم سبزه همیشه ظهر حیات و سبزى و شادى زندگى و سمبل اقتصاد و برکت خانواده‌ها بود و، چون نزد ایرانیان باستان گندم سمبل برکت و اقتصاد به حساب مى‌آمد، از قدیم الایام براى انداختن سبزه نوروزى از گندم استفاده مى‌کردند. بعضى خانواده‌ها از شاهی، ماش یا عدس سبزه مى‌انداختند.

مردم همدان با خانه‌تکانی به پیشواز سال نو می‌روند. همچنین برگزاری جشن چهارشنبه‌سوری، خرید اقلام نوروزی اعم از خوراکی‌ها و غیره، سبزه سبزکردن، راه‌اندازی نمایش‌های حاجی فیروز و کوسه‌گردی، پختن شیرینی عید و پهن‌کردن سفره هفت‌سین نیز از عادت‌های مردم این استان در نوروز است.

سمنوپزان از آیین‌های ویژه نوروز همدانی‌هاست. در گذشته زنان هر روستا یا محله پیش از نوروز در خانه‌ای جمع می‌شدند و بساط سمنوپزی را به راه می‌انداختند.

در همدان زنان مقداری گندم بهاره را در آب خیس می‌کردند تا جوانه بزند. سپس روی آن را با پارچه خیسی می‌پوشاندند تا گندم‌ها حسابی سبز شوند. بعد در روزی معین دور هم جمع می‌شدند و جوانه‌ها را در هاون‌های بزرگ سنگی یا روی تخته کاملا می‌کوبیدند، در آب می‌ریختند و آب آن را می‌گرفتند. آب گندم را می‌جوشاندند و آرام آرام مقداری آرد به آن می‌افزودند. مقدار این آرد متفاوت بود، اما معمولا به ازای هر نیم کیلوگرم گندمی که سبز می‌کردند، ۸ کیلوگرم آرد به آن می‌افزودند.

سمنوپزان با آیین‌های شادی و سرور همراه بود، خواندن ترانه‌های محلی و آواز گاه تا صبح ادامه می‌یافت و باعث سرگرمی زنان و دختران می‌شد. زنان به نوبت دیگ سمنو را هم می‌زدند، دختران جوان و دم‌بخت پای دیگ آرزو می‌کردند و به نیت برآورده‌شدن آرزوهایشان تا سمنوپزان سال بعد سمنو را به ‌م می‌زدند.

 علف جوشان

آیین علف‌جوشان از آیین‌های کهنی است که در آستانه سال نو در بین مردم همدان رواج داشت و مردم همدان در این آیین با گرفتن خون از گرده پشت و تیغ زدن به گوش، خون کهنه را به دور می‌ریختند تا خون تازه جایگزین آن شود. آنها بر این اعتقاد بودند که اول باید خون  پاک شود تا زندگی جریان خوبی داشته باشد.

 عیدی نوعروس

آیین عیدی بردن به خانه نوعروسان از رسم‌های نوروزی همدانی‌هاست که اکنون چندان مورد توجه نیست. در گذشته این رسم بسیار باشکوه برپا می‌شد.
کسانی که دختری را برای پسرشان نامزد کرده بودند به خانه دختر عیدانه می‌فرستادند. عیدی او یک مجمعه شامل چند بشقاب تزئین‌شده پر از مویز، شاهدانه، کنجد، گردو، بادام و یک بشقاب پلو که مخلوط برنج و رشته بود و نیز تخم‌مرغ‌های رنگی و اَگردگ(نوعی نان روغنی) معمولا پای ثابت این هدایا بود. یک تکه پارچه یا لباس هم برای نوعروس می‌بردند. خانواده‌هایی هم که تازه دختر به خانه بخت فرستاده بودند معمولا چنین هدایایی را به خانه نوعروس می‌فرستادند.

 حمام عید

حمام عید یکی از رسوم مردم قدیم همدان بود. رفتن به حمام در آستانه عید آیین و رسوم خاص خود را داشت و از آنجا که هر محله یک حمام داشت با دمیدن بوق حمام، مردانه یا زنانه بودن حمام تغییر می‌کرد. حمامی‌ها با نزدیک شدن نوروز برای به دست آوردن انعام و عیدی، سبزه و سفره پهن می‌کردند و کار دلاک‌های حمام نیز در این روزها رونق می‌گرفت. سلمانی‌ها نیز با گذاشتن سبزه در دکان یا محل کار خود از مردم پول و انعام می‌گرفتند.

 سلام نوروزی در روستاها

عیدی دادن در دید و بازدیدهای نوروزی هم ادامه داشت و بزرگترها به کوچک‌ترها هدیه می‌دادند. در گذشته در برخی از روستاها پس از تحویل سال، مردان روستا به خانه کدخدا می‌رفتند. آنها که هر یک چنته‌ای بر گردن آویخته بودند، در حیاط خانه می‌ایستادند و پس از سلام نوروزی کدخدا نوعی خوراکی مانند کشمش یا مویز در چنته آنان می‌ریخت.

آیین‌های نمایشی دیگری نیز پیش از نوروز در همدان رواج داشته که دیگر اجرا نمی‌‌شود. «درویش مرتضی علی» به کسانی گفته می‌شد که با نزدیک‌شدن نوروز عبایی به دوش می‌انداختند و در کوچه‌ها با خواندن اشعار مذهبی پول و کمک جمع می‌کردند.

 همچنین «قوت خدرنبی» به غذایی گفته می‌شد که از نان خشک، روغن حیوانی، گردو و پنیر درست می‌شد. دوره‌گردهایی با سینی هایی که روی سر می‌گرفتند صدا می‌کردند که قوت خدر نبی یادت نره و مردم معتقد بودند، اگر در آستانه نوروز از این خوراکی استفاده کنند حضرت خضر(ع) حاجتشان را می‌دهد.

انتر رقصانی یکی دیگر از آیین‌های پیش از نوروز بود که معرکه‌گیری با بازی‌دادن میمونی موجب تفریح مردم می‌شد.

 کوسه و زن کوسه از مراسم نوروزی در همدان

یکى از مراسم جالب سنتى در روزهاى قبل از عید، کوسه و زن کوسه بود، که در نقش زن و شوهر چوپان ظاهر مى‌شدند و با ساز و دهل از روستا‌ها به راه مى‌افتادند و به شهر مى‌آمدند.

تمام اندام این دو پوشیده شده بود و فقط دو سوراخ جلو چشمان و یک سوراخ جلو بینى داشت.

روى لباس نمدى کوسه تعدادى منگوله دوخته شده بود که به اطراف آویزان بود و، چون بلندى در دست داشت که یک سر آن برجسته بود و به آن قورچنگ مى‌گفتند.
زن کوسه نیز روى لباس نمدى خود یک دامن کوتاه از چیت رنگارنگ مى‌پوشید به این دامن پرچین، تنبان‌قری یا به گویش محلى تومن قری مى‌گفتند.

کوسه و زنش با ساز و دهل وارد شهر مى شوند و تعدادى بچه‌ها به دنبال آن‌ها راه مى‌افتادند.

آن‌ها به هر خانه‌اى که درش باز بود وارد مى‌شدند و معمولاً وارد خانه اعیان و اشراف مى‌شدند و در محوطه حیاط شروع به حرکات جالب و خنده‌دار و رقص و پاى‌کوبى مى‌کردند.

صاحبخانه‌ها نیز در حد وسع و طبع خود کمکى نقدى یا کالا به آن‌ها مى‌دادند.کوسه و زن کوسه همچون حاجى فیروز پیام‌آورن شادى نوروزى و بهار بودند.