نوشیجـان آماده سفر‌گردشگران نوروزی به هزاره نخست میلادی

 
ارگ باستانی نوشیجان در ملایر به عنوان بنای خشتی منحصر به‌ فرد متعلق به هزاره نخست میلادی، یکی از مقاصد مهم مسافران و ظرفیتی مهم و شناخته شده برای گردشگران و رکورددار بازدیدهای نوروزی است.

 ارگ خشتی نوشیجان را می‌توان قدیمی‌ترین نمایشگاه خشتی در جهان دانست که با قرارگیری بر بلندای تپه‌ای، از دور توجه هر بیننده‌ای را به‌سمت خود جذب می‌کند.

این ارگ یکی از ناشناخته‌ترین بناهای کشور نیز به شمار می‌رود، نوشیجان در لغت به معنی جایگاه «نوش» یا جایگاه «انوش» بوده‌است، نوش یا انوش نام بانویی است که بر این منطقه حکمرانی می‌کرده‌است.

ارگ باستانی نوشیجان، آتشکده و قلعه‌‌ای باستانی در ۱۵ کیلومتری شمال غرب ملایر و روبه‌روی روستای شوشاب قرار گرفته و حدود ۲ هزار و ۸۰۰ سال قدمت دارد، این اثر تاریخی در سوم بهمن ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۶۳ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد.

ارگ نوشیجان متعلق به هزاره نخست میلادی است؛ زیرا نخستین آثار به دست آمده از این بنای تاریخی مربوط به دوران مادها بوده‌است و یکی از مهمترین ویژگی‌های این ارگ، دست‌نخوردگی و بازسازی نکردن آن محسوب می‌شود که سبب حفظ اصالت این اثر تاریخی شده‌است.

تپه نوشیجان در حال حاضر، مهیای بازدید علاقه‌مندان به تاریخ و معماری اصیل نخستین اقوام ایرانی است و دست‌اندرکاران میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان و شهرستان ملایر همه ساله در طول ایام سال در تلاش برای آماده‌سازی این بنای تاریخی مهم ایران زمین و بازدید گردشگران است.

ارگ نوشیجان یک بنای تاریخی خوش مسیر است و یکی از پربازدیدترین مکان‌های تاریخی استان همدان و شهرستان ملایر محسوب می‌شود که سالانه شمار زیادی از گردشگران به ویژه خارجیان را به خود اختصاص می‌دهد.

پاک‌سازی، زیباسازی، نصب کمپینگ‌، آلاچیق‌، نصب چادرهای مسافرتی برای استفاده گردشگران در ایام تعطیل سال، نصب سیستم‌های نورپردازی و وجود راهنمایان گردشگری برای معرفی ارگ نوشیجان به بازدیدکنندگان از جمله برنامه‌های اجرایی برای استقبال بیشتر از این ارگ است.

تپه نوشیجان از جمله آثار خشتی منحصربه‌فرد برجامانده از تمدن‌های پیش از هخامنشی در ایران است و پیشینه این بقایا به عصر آهن سوم و سپس تمدن مادها برمی‌گردد.

این تپه در سال ۱۳۴۳ خورشیدی شناسایی شد و در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶، طی ۶ فصل باستان‌شناسی توسط مؤسسه‌ ایران‌شناسی بریتانیا به سرپرستی «دیوید استروناخ» عملیات کاوش و مرمت در تپه انجام گرفت.

دستاورد فعالیت‌های این هیأت، شناسایی 3 دوره معماری باستانی متعلق به دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان است.

کاوشگران اطلاعات موردنیاز از این منطقه را جمع‌آوری کردند و لایه‌های مربوط به دوره‌های هخامنشی و اشکانی را برداشتند و لایه‌های مربوط به دوره ماد را که روی سطح دژ قرار داشت، حفظ کردند، مجموعه‌ای که در این تپه باستانی مربوط به مادها است، شامل اتاق‌ها، انبارها، آتشکده غربی، آتشکده مرکزی، تالار ستون‌دار، حصار دژ و تونل می‌شود.

دژ نوشیجان که با ارتفاع ۴۰ متری روی یک تپه قرار گرفته‌است، از لحاظ معماری، نخستین الگوی معماری ایرانی محسوب می‌شود. این مجموعه ۸۰ متر طول، ۳۰ مترعرض و مرتفع‌ترین بخش آن ۳۷ متر ارتفاع دارد.

معماری به کار رفته در تالار ارگ نوشیجان، در دوره هخامنشی الگویی برای تالار آپادانا و در دوره‌های اسلامی برای مقرنس در بناها به کار گرفته شد، در تپه نوشیجان، ۲ تالار ستون‌دار و ۲ معبد قرار گرفته‌است و وجود این ۲ بنا در نوشیجان، نشان می‌دهد که این ارگ، دارای کارکردی نظامی، سیاسی و مذهبی بوده‌است.

این نکته قابل ذکر است که اقوام ماد به هنگام ترک محل، اقدام به پرکردن فضاهای داخلی مجموعه برای حفظ بنا کردند و ارگ نوشیجان در دوره هخامنشی و اشکانی، روی بازمانده‌های قبلی بنا که به‌صورت سکو بود، ساخته شد؛ به‌طوریکه بنای مادی تا ارتفاع 8‌متری باقی ماند و بدون نیاز به بازسازی خاصی، تنها اقداماتی برای مرمت آن انجام شد.

همچنین بقایای آتشدان در جبهه جنوبی تپه، نشان از مراسم نیایش آتش دارد و اتاق معبد به‌صورت شمالی-جنوبی ساخته شده و در بدنه مخروطی شکل آن3 طاقچه به‌طور نامحسوس دیده می‌شود و در حاشیه جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که به‌احتمال شالوده پایه ستون‌های معبد بوده است و آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی هم‌زمان با دگرگونی معماری در این تپه و ایجاد تالار ستون‌دار در شرق بوده است.

تالار ستون‌دار آپادانا روی سکوی خشتی قرار گرفته‌است. سبک معماری این تالار ستون‌دار، با تالارهای گودین تپه و تالارهای اورارتویی که در «آلتین‌تپه» واقع در آسیای صغیر قرار دارد، قابل مقایسه هستند و احتمالاً با تأثیرپذیری از هنر معماری اورارتو ساخته شده‌اند.

 ارگ نوشیجان؛ رکورددار بازدید گردشگران

شکل معبد به‌صورت نیم‌چلیپا است و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده‌ و در زاویه شمالی سرسرا، پایه آتشدانی وجود دارد که از 3 بخش مشخص تشکیل می‌شود. این نوع آتشگاه از نظر پلان در اکثر آتشگاه‌های دوره ساسانیان دیده شده‌است.

این مجموعه دومین بخش مهم تپه نوشیجان را تشکیل می‌دهد که در شرقی‌ترین قسمت تپه قرار گرفته و شامل حصار، بارو، اتاق‌های مسکونی و انبار است.

در بخش شمالی تالار ستون‌دار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی شکل، کنده شده که در عمق 3 متری به صخره منتهی می‌شود و با توجه به‌شکل تونل، به ‌نظر می‌رسد که کار معماری پایان نیافته و از این جهت، می‌توان استنباط کرد که احداث آن در آخرین دوره سکونت در این تپه، صورت گرفته و از طرفی به‌احتمال ایجاد آن تپه، جنبه امنیتی داشته‌‌است.

اتاق‌های تودرتو، سکوها، تونل زیرزمینی، آثاری از برج و بارو و حتی نشانه‌هایی از طاق‌های ضربی این بنا بسیار حیرت‌انگیز است و طبق آزمایش‌های باستان‌شناسی، مادها در عصر آهن و فواصل قرون هشتم تا ششم پیش از میلاد اقدام به ساخت این شاهکار زیبای خشتی کرده‌اند، استروناخ باستان‌شناس انگلیسی که نخستین اکتشافات را در نوشیجان انجام داده، به دنبال ردپایی از مادها، این تپه را مورد واکاوی قرار داد و طی کاوش‌هایش به لایه‌های مختلفی رسید. لایه سطحی مربوط به اشکانیان بود که پس از مطالعات علمی برداشته می‌شود، لایه دوم نیز که یادگاری از دوره هخامنشی بود، پس از انجام مطالعات کارشناسی کنار گذاشته می‌شود، تا لایه سوم که متعلق به دوره مادها بوده و به طرز شگفت‌انگیزی سالم مانده بود، بیرون می‌آید.

استروناخ به این نتیجه رسید که این بنای خشتی در واقع یک قلعه حفاظتی در برابر هجوم دشمن دیرینه مادها یعنی آشوریان بوده‌است، اما علاوه بر آثار یک بنای دفاعی نشانه‌هایی از ۲ معبد نیز به دست آمد که نشان می‌داد اینجا علاوه بر کاربرد نظامی، محلی برای نیایش و عبادت نیز بوده و کارکردهای مختلفی داشته‌است، استروناخ در پایان کاوش‌هایش یافته‌ها را در چندین بخش مجزا دسته‌بندی کرد و در هر یک از اضلاع این مجموعه وسیع که به طور کامل از خشت و گل ساخته شده‌است، بخش‌های مختلفی به چشم می‌خورد.

 ارگ نوشیجان ملایر آماده سفر گردشگران نوروزی به هزاره نخست میلادی
مطالعه اشیای کشف شده در این اثر مشتمل بر انواع ظروف سفالی، مجموعه اشیای نقره‌ای همچون حلقه‌ها و زیورآلات و قطعه‌های متفاوت نقره‌‌ای که به گمان پژوهشگران می‌‌تواند اشکال اولیه‌ای از سکه باشد، همه و همه راهگشای اندیشمندان در شناخت بیشتر فرهنگ معماری و هنر دوران تاریخی هزاره نخست قبل میلاد در خاورمیانه است.

تپه باستانی نوشیجان علاوه بر اینکه فرصت ناب گردشگری است، می‌تواند سفری جذاب به دوره ایران باستان باشد؛ آن هم در کنار شمار زیادی آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی گردشگری شهر ملایر همچون پارک تاریخی سیفیه، یخدان میرفتاح، مجموعه بام ملایر و مینی وُرلد، موزه لطفعلیان و ده‌ها اثر دیدنی، که ایام نوروز را به کام گردشگران شیرین می‌کند.

ارگ باستانی نوشیجان همواره در ایام سال شاهد خیل بازدیدکنندگان، مسافران و گردشگران داخلی و خارجی است و به عنوان قدیمی‌ترین بنای خشتی جهان، سهم قابل توجهی از بازدیدهای نوروزی را به خود اختصاص می‌دهد و تاکنون برای ارتقای این جایگاه اقدامات اساسی و مهمی از سوی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری انجام شده تا بتواند سهم خود را از سایر اماکن و جاذبه‌های دیدنی در بازدید گردشگران در بخش گردشگری بگیرد.

 نوشیجان یکی از شاخص‌ترین و مهمترین محوطه‌های دوران ماد است

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ملایر در گفت‌وگو با ایرنا اظهار کرد: ارگ باستانی نوشیجان یکی از شاخص‌ترین و مهمترین محوطه‌های دوران ماد است که در سال ۱۹۶۵ شناسایی شد و در سال‌های ۱۹۶۷ و ۱۹۷۷ توسط هیأتی به سرپرستی دیوید استروناخ مورد کاوش قرار گرفت.

ابراهیم جلیلی یادآوری کرد: کاوش نوشیجان دارای داده‌های کلیدی است که سایر آثار تاریخی این خصوصیات را ندارند. وی قدمت بیشتر، ماندگاری بی‌نظیر، حضور مجموعه فرهنگی، تکنیک‌های بدیع اتاق‌زنی و نخستین نمونه شمش‌های پولی را از جمله بی‌نظیر بودن داده‌های این اثر تاریخی عنوان کرد.

جلیلی با بیان اینکه ارگ نوشیجان به دلیل منحصر به فرد بودن در سال ۱۳۹۴ تبدیل به پایگاه ملی شد، ادامه داد: این پایگاه ملی به حفظ آثار مرمت شده، ایجاد زیرساخت‌های گردشگری، حفاظت، پژوهش و اختصاص اعتبار زیرساخت‌های گردشگری بنا کمک می‌کند.

سرپرست پایگاه ملی نوشیجان گفت: طبق روال سال‌های گذشته برنامه‌های متنوعی پیش‌بینی شده تا بتوانیم میزبان شمار زیادی از گردشگران و مسافران نوروزی برای بازدید از این اثر مهم تاریخی باشیم.

جلیلی اظهار کرد: ۱۵ اسفند همزمان با روز درختکاری، آئین کاشت درخت در مجموعه ارگ باستانی نوشیجان انجام خواهد شد.

 نوروز ۱۴۰۱ بیش از 3 هزار گردشگر از این بنا بازدید کردند

وی آذین‌بندی، چیدمان سفره هفت‌سین و گل‌کاری محوطه نوشیجان را از دیگر برنامه‌ها برای آماده‌سازی این مجموعه در ایام نوروز عنوان کرد و افزود: همزمان با سراسر کشور روز ۲۶ اسفند آئین پاکسازی محوطه ارگ باستانی نوشیجان با حضور جوامع محلی و سمن‌های فعال این شهرستان برگزار می‌شود.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ملایر ادامه داد: با همکاری اداره ورزش و جوانان ملایر و هیأت اسب سواری، روز ۱۱ فروردین کورس اسب‌سواری در مجموعه نوشیجان برگزار خواهد شد.

جلیلی با بیان اینکه ارگ باستانی نوشیجان همواره آمار بالایی از گردشگران و مسافران نوروزی را به خود اختصاص می‌دهد، اظهار کرد: نوروز سال گذشته از ۲۵ اسفند تا ۱۳ فروردین ۱۴۰۱، تعداد 3 هزار و ۲۱۹ نفر از این بنای تاریخی منحصر به فرد بازدید کردند.

گفتنی است ارگ باستانی نوشیجان دارای ۱۰ مورد از نخستین‌های دنیا و تکنیک‌های بدیع است و به عنوان یکی از اضلاع گردشگری این شهرستان، در نوبت ثبت جهانی قرار گرفته است.

به گزارش ایرنا؛ تاکنون بیش از ۳۴۰ اثر تاریخی در شهرستان ملایر شناسایی شده که از این تعداد بیش از ۲۰۰ اثر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.