هجدهمین نشست از مجموعه درس‌گفتارهایی درباره بوعلی‌سینا با عنوان«تأملی در قانون ابن‌سینا» به سخنرانی نجفقلی حبیبی اختصاص داشت که چهارشنبه ۹تیرماه به صورت مجازی پخش شد.
وی با اشاره به اینکه کتاب«قانون» یکی از کتاب‌های ابن‌سینا در زمینه پزشکی است که نزدیک به 700سال در مراکز علمی اروپا تدریس می‌شد، سخنانش را آغاز کرد و گفت: کتاب اول در باب کلیات طب است. کتاب دوم قانون وارد بحث‌های تخصصی طب می‌شود و به دارو‌های مفرده و گیاهی می‌پردازد. تقسیم‌بندی‌های ابن‌سینا در کتاب قانون بر مبنای فصل نبوده است، بلکه بر مبنای کتاب بوده و در آن روزگاران به جای جلد اول می‌گفتند کتاب اول و این سنت پس از ابن‌سینا نسخ شده است. در آن روزگار دیگر کسانی نیز که کتاب نوشته‌اند به جای کلمه جلد از الکتاب استفاده می‌کردند و الکتاب الاول یعنی جلد اول کتاب قانون. قانون ابن‌سینا در 5 کتاب تقسیم‌بندی شده است، کتاب اول کلیات است که به مباحث اصلی و علم طب پرداخته و تقسیمات و موضوعاتی که در این علم به کار رفته را بررسی میکند و بعضی مباحث را مطرح میکند و پیش‌درآمدی در کل علم طب است، حکم مقدمه را هم در بعضی مسائل و موضوع دارد.
پیش از ابن‌سینا نیز ابوسهل مسیحی ـ استاد ابن‌سینا که بعدها ابن‌سینا به مراتب در فضل از او بالاتر می‌رود ـ نیز کتابش را به شکل ابن‌سینا تقسیم کرده است. قانون اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد به لحاظ اینکه در دایره علوم‌پزشکی کتاب جامعی است و دیدگاه‌های مختلفی که در آن روزگار وجود داشته را ثبت کرده و توضیح داده و سپس جمع‌بندی نهایی کرده است.
در این کتاب ابن‌سینا ابتکاراتی در قانون و تنظیم مباحث به کار برده است و به همین دلیل کتاب به سرعت در زمان خودش مشهور شد و موردتوجه قرار گرفت و در سراسر جهان اسلام اعتبار یافت.
پس از حدود ۱۵۰سال در اروپای آن روز هم که بحث طب آغاز می‌شود کتاب قانون به عنوان کتاب درسی دانشگاه‌های اروپا مطرح می‌شود و تا قرن هفدهم نیز در دانشگاه‌های گوناگون اعتبار داشته است. مدتی این کتاب فراموش شد، اما اکنون دوباره طب سنتی مطرح شده و کتاب قانون باز هم اعتبار خود را کسب میکند.
ابن‌سینا راه خرافه را در حوزه طب بست
ابن‌سینا موفق شد طب را سامان بدهد. در آن روزگار خرافات در امر پزشکی بسیار رایج بوده و ابن‌سینا کوشش کرده است راه خرافات را در حوزه پزشکی ببندد و در این مورد بسیار کوشش کرد. از کارهای دیگر ابن‌سینا این است که نسبت به زدودن خرافات تلاش و در آگاهی‌بخشی به مردم کوشش کرد. وی به جزئیات مسائلی که خانواده‌ها در مسائل‌پزشکی با آن مواجه بودند توجه میکند و به مسائل بسیاری تذکر میدهد، از این جهت ابن‌سینا به مردم و جهان و تاریخ کمک کرده است و به قول برخی نویسندگان اروپایی بزرگترین و مشهورترین دانشمند جهان در تمام دوره‌ها تلقی می‌شود و این لقب بسیار مهمی برای وی است.
ابن‌سینا چندین کتاب در طب دارد و می‌کوشیده طب را به مردم بیاموزد و حتی به شعر هم آن را درآورده تا دانشجویان بتوانند راحت‌تر مسائل را یاد بگیرند. وی علاقه‌مند بوده آموزش‌ها توسعه یابد. کتاب قانون که علم طب را جمع کرده است این نیست که همه آن از خود ابن‌سینا باشد، کسانی پیش از ابن‌سینا مثل ارسطو، جالینوس، حنین‌بن‌اسحاق، زکریای رازی، ابوسهل مسیحی و علی‌بن عیسی‌اهوازی که صاحب کتاب کامل «الصناعه‌الطبیه» معروف به طب ملکی است پیش از ابن‌سینا می‌زیستند و ابن‌سینا از منابع آنها استفاده کرده است. ابوسهل مسیحی نیز استاد ابن‌سینا بوده؛ پیرمردی که ابن‌سینا در کودکی از وی طب آموخته است.
مزاج‌شناسی مسأله اولیه قانون ابن‌سینا است
ابن‌سینا در کتاب اول قانون بحث‌های مفصلی درباره آب مطرح میکند که اگر در مواقعی مردم گرفتار شدند چطور آب را بجوشانند که قابل خوردن باشد. در موارد دیگری نیز ابن‌سینا این کوشش‌ها را به کار برده و به این مسائل توجه خاص نشان میدهد که انسان‌ها زندگی بهتری داشته باشند. کتاب اول قانون از نظر شکل در 4 قسمت یا فن تقسیم شده است و هر فنی ممکن است چند تقسیم‌بندی فرعی دیگری داشته باشد، بنابراین طب را تعریف کرده و موضوعاتی که در طب مطرح شده است را مورد بحث قرار داده است.
بحث مزاج یکی از مسائل مهم و اولیه قانون ابن‌سینا است. پس از مزاج به اخلاط می‌رسد؛ اخلاط اربعه که شامل دم، صفرا و سودا و بلغم که جزو پایه‌های اولیه ساختمان بدن آدمی است بحث بسیار مفصلی را مطرح میکند. سپس به قسمت‌های قوای بدن می‌رسد و آنگاه به مسأله اجزای بدن از استخوان، گوش، خون و پوست می‌پردازد و به فن بعدی می‌رسد که آن هم درباره ساختمان و اجزای بدن است. در بحث فن سوم به حفظ الصحه می‌رسد که به بهداشت ترجمه می‌شود و یکی از بخش‌های بسیار مهم قانون ابن‌سینا است که به بهداشت مربوط می‌شود.
ورزش و بهداشت مسائل مهم در کتاب قانون است
بهداشت در حفظ صحه تمام چیزهایی است که به سلامت انسان مربوط است و هر چیزی که کمک میکند انسان سالم باشد در طب مورد توجه قرار گرفته است و ابن‌سینا نیز به آن توجه کرده است مثل خواب و بیداری و حتی شکل خوابیدن که اهمیت بسیاری دارد. از جمله مسائلی که ابن‌سینا مطرح میکند مسأله آب است که آب یکی از مسائل مهم و موردنیاز بدن است و اگر مشکلاتی داشته باشد موجبات بیماری‌های سختی را فراهم خواهد کرد. یکی از مسائل مهمی که در کتاب قانون مطرح می‌شود غذا است. ابن‌سینا به لحاظ طبی مسأله مسکن را مورد توجه قرار داده است که محیط زندگی و خانه و شهر چه آب‌وهوایی داشته باشد.
مسأله محیط و مسکن تأثیر بسیار زیادی دارد و بحث‌های مفصلی در این‌باره ارائه میدهد که خانه‌ها به سوی شمال یا جنوب قرار بگیرد یا در جریان شرق و غرب باشد یا به طرف کوهستان باشد یا جایی که هوا جریان دارد، مسأله مسکن بسیار مورد توجه در طب آن روزگار است.
کتاب اول قانون در عین اینکه مقدمه‌ای بر طب و کل کتاب قانون است، اما مسائل کلان و اصلی و مهم را در حوزه بهداشت، شناخت بدن و... مطرح میکند. تعریفی که ابن‌سینا از ورزش ارائه میدهد امروز هم همان‌طور دست نخورده باقی مانده است.
تغییر فصل و تأثیر آن بر بدن انسان از دیدگاه ابن‌سینا
تیراندازی با کمان و پرش به بالا و آویزان شدن از بالا که بدن به طرف پایین کشیده شود نوع دیگری از ورزش‌هاست که بیان میکند. شمشیربازی نیز یکی از ورزشهایی است که ابن‌سینا بیان میکند و همچنین پس و پیش حرکت دادن پاها. برخی از ورزشهایی که ابن‌سینا از آن نام می‌برد نرم و برخی ورزش‌ها سخت هستند از جمله ورزشهایی که عنوان میکند الاکلنگ بازی است. قایق‌سواری ورزش دیگری است که ابن‌سینا نام می‌برد، همچنین اسب و شترسواری نیز در کتاب قانون آمده است. دویدن به عقب، بازی با نیزه، بازی با توپ، انواع زورآزمایی‌ها با طرف مقابل که بازی دوطرفه است و انواع زورآزمایی‌هایی مثل کشتی را موردتوجه قرارداده است.
این طبیب سرشناس ورزشهایی که برای سینه و اعضای تنفس مفید است بیان میکند و می‌گوید هر عضوی ورزش خاص خود را دارد و برای تک‌تک اعضای بدن ورزشی را مطرح میکند و در باب کلی ورزش هم می‌گوید باید به مسأله غذا توجه شود و با شکم گرسنه ورزش کنید. در باب ورزش‌ها، ورزشهایی را می‌گوید که امروزه متداول است مثل آفتاب گرفتن که اکنون نیز انجام می‌شود و کنار دریا لای ماسه‌ها پنهان شدن نیز مطرح شده است و توضیحات لازم و مفید داده است که این کار بسیار خوب است. ابن‌سینا در بخش ورزش در هیچ چیزی کوتاه نیامده و درباره این مسائل سخن گفته است.
ابن‌سینا فصل و تغییرات فصول را مطرح میکند و از تأثیرات تغییر فصول بر بدن انسان می‌گوید و ممکن است بر مسأله بیماری‌ها نیز نقش داشته باشد. ابن‌سینا روی مسأله هوا اهمیت ویژه‌ای قائل شده است. تغییرات آب‌وهوا ممکن است بر بیماری‌ها هم نقش داشته باشند. مسأله مسکن و خانه‌سازی از نظر ابن‌سینا در بخش پزشکی جای گرفته است و اینکه ساختار شهر باید از چه مناظری موردتوجه قرار بگیرد. اینکه امروزه بحث بهداشت خانه‌ها در شهرسازی اهمیت داده می‌شود یا خیر؟ مسأله مهمی است که باید به آن اندیشید.
سازماندهی و دسته‌بندی طب هنر ابن‌سینا است
وی بحث مفصلی درباره خواب و بیداری دارد که چه میزان بخوابیم. در باب ماساژ بدن نیز توضیحاتی دارد که بسیار مهم است، استحمام و حمام رفتن را مطرح کرده است و شست‌وشو با آب سرد. بحث‌های بهداشت بدن در کتاب اول قانون بسیار مفید و خواندنی است و هیچ چیزی کهنه نشده است و امروزه هم در دنیا وجود دارد. مسأله‌ای که در قانون ابن‌سینا به آن اهمیت داده شده است، بهداشت و تندرستی و تربیت کودک و مادران حامله است که وضع حمل آنها نزدیک است، اینکه پس از تولد نوزاد ناف کودک را چگونه ببرند و بدنش را شست‌وشو دهند و چطور قنداق کنند و محیط خواب نوزاد را فراهم کنند.
ابن‌سینا بحث مهمی درباره تدبیر آدم‌های پیر و سالمندان دارد که زندگی متفاوتی با بقیه دارند که راه چاره برای نگهداری این دسته از افراد چیست؟ طبی که ابن‌سینا متولی آن است و خودش هم آن را از دیگران گرفته و از چند کتاب پیش از خود بهره‌برداری کرده نامش طب طبیعی است و این طب نشان میدهد از قرن‌ها پیش بشر روی آن تلاش کرده و تجربه آموخته و هنر ابن‌سینا این است که طب را سازماندهی و دسته‌بندی کرده و برای یاد گرفتن منظم کرده است.
قانون کتاب درسی دانشگاه‌های اروپا بوده است
کتاب قانون به سرعت در قرن یازدهم میلادی وارد مؤسسات آموزشی و علمی اروپا شده و به زبان‌های لاتین ترجمه می‌شود و وقتی صنعت چاپ به وجود می‌آید پس از انجیل و قرآن‌کریم سومین کتاب قانون ابن‌سیناست، زیرا موردنیاز طب و جامعه بوده است و این اهمیت قانون را می‌رساند. کتاب ابن‌سینا مورد توجه دانشگاه‌های غرب قرار گرفته و کسی منکر این نیست که در اروپا قانون کتاب درسی بوده است.
اروپاییان پس از مطالعه قانون و وارد شدن به بحث‌های اندیشه مسلمانان در بین خودشان کسانی پیدا می‌شوند که اجتهاد می‌کنند و صاحبنظر می‌شوند و کتاب‌هایی می‌نویسند که ترکیب کتاب‌های خودشان با مسلمانان است و ۴۰ درصد از مباحثات ابن‌سینا استفاده می‌کنند. در قرن هفدهم یکی از پزشکان اروپایی از اینکه چرا ما باید این طب را از شرقی‌ها بگیریم شاکی بوده جشنی می‌گیرد و کتاب قانون را در آتش می‌اندازد و می‌سوزاند، زیرا این کتاب برایش مشکلاتی را ایجاد کرده است و این نشان میدهد چقدر این کتاب در فرهنگ اروپایی‌ها مؤثر بوده است.
در سال‌های اخیر کتاب قانون بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد و طب سنتی در ایران توجه زیادی را به خود جلب کرده است فقط استاد متخصص فهم قانون تقریباً کم شده است و کمتر کسانی هستند که در واقع به این مسأله و دانش و طب کتاب‌ها اشراف بیشتری داشته باشند. من بر اساس نسخه‌های قدیمی سعی کردم متن را از روی نسخه‌های قدیمی تصحیح کنم کتاب اول از چاپ درآمده و مورداستفاده است و کتاب دوم نیز اخیراً منتشر شده که در باب گیاهان دارویی است. ما باید ارزش دانشمندان خود را بدانیم. ابن‌سینا یکی از بزرگترین آنهاست هم در طب، اخلاق، فلسفه و مسائل مختلفی که در کتاب‌هایش موجود است.
ابن‌سینا در پایان‌بندی کتاب اول قانون به چند معالجه می‌پردازد. مثل خون گرفتن، حجامت کردن، زالو انداختن و برای شکستگی بدن راهکارهایی ارائه میدهد و در برخی معالجات بدن را می‌سوزاند. ابن‌سینا در سن کم طب آموخته است و بر این باور است که طب دانش سختی نبوده است و بسیار زود یاد گرفته است. وی از استادان خود نام برده است و از ابوسهل مسیحی می‌گوید و زمانی که از دست غزنویان فرار کرده و به سمت ایران می‌آیند در بیابان گیر می‌کنند و استاد می‌میرد و ابن‌سینا وی را در بیابان دفن میکند. ابن‌سینا شاگردهای بسیاری تربیت کرده که پس از وی مطرح هستند.
* تنظیم: آناهید خزیر
مؤسسه فرهنگی شهر کتاب
بنیاد بوعلی‌سینا
