روز جهانی شهرسازی در همدان همزمان با ردپای تخریب خانه های تاریخی از راه رسید

توسعه شهری جغرافیای مدور همدان را کج و معوج می‌کند

 هشتم نوامبر روزجهانی شهرسازی 2021 درحالی از راه میرسد که در ماه های اخیر ردپای خانه های تاریخی از سیمای شهر همدان در حال پاک شدن است .
این مناسبت در حالی از راه می‌رسد که حالا  جغرافیای مدور شهر همدان به دلیل کمربندیهای متعدد و ساخت و سازهای بی رویه به نافرمی در حال تغییر شکل است ، سیمای ساخت و سازهای مشابه و ارتفاع های یکسان خانه های شهری در حال پله پله ای شدن است .
روزجهانی شهرسازی اینبار در حالی از راه می‌رسد که رسانه ها خبر از حال ناخوشایند ساخت و سازهای مدرن به جای خانه های تاریخی همدان با معماری غنی به مخاطبان می‌دهند . شاید 20 سال دیگر اثری از جغرافیای مدور شهری ، خط آسمان ، خانه های تاریخی و سیمای شهری منظم بر ای همدان به جا نماند .
امروز آنچه انتظار می‌رود برخورد متفاوت متولیان امور شهری که منتخبان جدید مردم و نمایندگان مردم هستند با نوع حفظ هویت شهری در همدان است .
روزی که در سال ۱۹۴۹ همزمان با افتتاح انستیتوی مطالعات مسائل شهرسازی دانشگاه بوئنوس آیرس آرژانتین با هدف بالابردن علاقه به مباحث شهرسازی در میان عامه مردم و متخصصان ثبت شد شاید هیچ کس تصورش را هم نمیکرد که همدان با قدیمی ترین پیشینه شهر سازی هیچ گاه شاهد مورد توجه در این مناسبت از سوی متولیان امور شهری و شهرسازان قرار نگیرد .
این مناسبت حالا بهترین بهانه برای مروری بر نوع شهرسازی در همدان است مرور و تمرکزی که در غیبت توجه متولیان امور شهری به این مهم بر عهده ما رسانه ها خواهد بود  و از این رو به آن خواهیم پرداخت .
 پیشینه شهرسازی به درازای تاریخ
پیشینه شهرسازی و شهرنشینی در همدانی قدمتی به درازای تاریخ دارد، این شهر پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران در ۲ هزار و ۷۰۰ سال پیش بود که در دوران مادها بنا نهاده شد و هگمتانه نام گرفت. سیر تحولات شهرسازی در همدان در سه دوره قابل مطالعه و بررسی است؛ در دوران باستان قدیمی ترین شکل شهرسازی در این شهر بر اساس الگوی اصیل ایرانی نمایان شد.
پس از آن با ورود اسلام این فرایند تحت تأثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفت و تکامل یافت و در دوران معاصر نیز با رشد جمعیت و توجه به نیازهای جدید جوامع شهری ضمن تأثیر از شیوه شهرنشینی در مغرب زمین به عصر نوسازی و تجددگرایی گام نهاد. شهر همدان بر اساس اصول شهرسازی ایرانی - اسلامی در دوران قاجاریه و ماقبل شکل گرفت و در واقع کارگزاران و دست اندرکاران این شهر طی قرون متمادی شهر را بر اساس الگوهای رفتارشناسی، توسعه و گسترش می دادند.
با به سلطنت رسیدن رضاخان پهلوی تفکرات مدرنیته در ایران شکل اجرایی به خود گرفت و دولت مرکزی برای اجرایی نمودن تفکرات خویش مستشارانی از خارج دعوت کرد.
مستشاران با استقرار در تهران به شهرهای مختلف ایران از جمله همدان روانه شدند و با حضور مستشاران روند تهیه طرح برای شهر همدان تسریع گردید. با حضور هیأت آلمانی در همدانی شعبه ای به نام شعبه فنی و ساختمانی و مستقل از بلدیه(شهرداری) به‌وجود آمد و ریاست آن بر عهده شخصی به نام گرهارد رودنبرگ (مهندسی وزارتی) بود. طرح میدان امام خمینی (ره) و شش خیابان منشعب از آن توسط تیمی آلمانی " ایرنی " روسی تهیه و اجرا شد. پیاده سازی و اجرای طرح مذکور به مهندسی به نام کارل فریش آلمانی که مهندس وزارت داخله (وزارت کشور امروزی) بود محول گردید. مطابق اسناد موجود وی در رشته های معماری، شهرسازی و راه سازی سررشته داشته است.
 اجرای طرح شهر همدان با همکاری 3مهندس ایرانی، آلمانی و روسی
در کتاب «درآمدی بر شهرسازی معاصر همدان» که روند گذار و گذر از سنت به مدرنیسم را در شهرسازی همدان بررسی و موشکافانه الگوی دایره‌سان و افلاک‌وار این کهن دیار را از منظر اقتباس از مدل‌های اروپایی و یا سررشته معماری حکومت مادها واکاوی می‌کند آمده است : از مهمترین راهکار ها و سیاستهای مداخله در بافتهای کهن شهری ،گذر بندی و تحمیل بی مطالعه آن بر کالبد شهر است که از ایرادات اساسی وارد بر طرحهای توسعه شهری(جامع و تفصیلی )محسوب می گردد. جهت اجرای طرح مذکور، یک مهندس ایرانی به نام سیف‌ا... خان سلیمانی، یک مهندس آلمانی به نام اشتولباخ و یک مهندس روس به نام ولادیمر چارولیف در شعبه فنی کار خود را از اواخر سال ۱۳۱۰ شروع کردند.
همچنین شخصی به نام گراندلر از سال ۱۳۱۴ هجری شمسی و در سمت مشاور قائم مقام کارل فریش در کنار وی حضور داشت. ضمن اینکه گرهارد رودنبرک به همراه سیف الله خان سلیمانی بیشترین نقش را در روند اجرایی شدن طرح مذکور و ساخت میدان و احداث خیابانهای سیروس و شورین برعهده داشته اند.
در زمان احداث میدان فعلی (پهلوی سابق) و نیز خیابان شهدا(شورین)، شریعتی(الوند) و همچنین نیمی از خیابان بوعلی، ریاست انجمن شهر بر عهده ناصرالممالک شریفی بود.
استاد غلامرضا معماری، میرزا خلیل منصف، حسن ریاحی، علی فیروز و تقی شریفی از پیمانکاران طرح مذکور بودند.
همچنانکه قبلا اشاره شد کارل فریش طراح اصلی میدان مرکزی شهر همدان و شش خیابان منشعب از آن و کمربندی های مربوطه است. در مورد انتخاب این طرح و اینکه اصولا چرا کارل فریش، آنرا به صورت دوایر متحد المرکز طراحی نموده است به طور کلی دو نظر وجود دارد:
دیدگاهی که معتقد است وی این مدل را از الگوهای رایج شهرسازی غربی در آن دوره اقتباس کرده است؛ براساس این دیدگاه کارل فریش طرح شهرسازی همدان را از طرح هایی که در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی در اروپا رواج داشته الگو برداری کرده است.
 الگوی شهرسازی ستاره ای - شعاعی
الگوی شهرسازی ستاره ای - شعاعی، الگوی انتخابی کارل فریش برای شهر همدان بود این الگو در کشورهایی همچون فرانسه،آلمان و شهرهای چون مسکو، واشنگتن و کپنهاک استفاده شده است. دیدگاهی که اعتقاد دارد مدل مورد استفاده کارل فریش برای شهر همدان اقتباس از الگوهای کهن ایرانی است؛ براساس این دیدگاه وی طرح خویش را با اقتباس از الگوهای شهرسازی دوران باستان به ویژه دوران مادها طراحی کرده و در واقع او طرح دایره سان و افلاک وار هگمتانه باستان را (با شش بارو و کاخ مرکزی) مد نظر داشته و خواهان حفظ الگوی شهرسازی «هگمتانه باستان» بوده است.
شهری که هرودت آن را اینگونه توصیف می نماید «کاخی با هفت باروی دایره سان هم مرکز پیرامون، همانند طبقات هفتگانه برج های بابلی که یحتمل اصطلاحا کیشو نام داشته که به معنای حصارهای متحدالمرکز می باشد».
جایگاه مرکز جدیدی که کارل فریش برای شهر همدان انتخاب کرد نزدیک مرکز شهر سابق است البته موقعیت مرکزی شهری جدید را نمی توان به واسطه اینکه نزدیک مرکز شهر کهن است انتخاب نمود.
چرا که این امر مستلزم برداشتن موانع و محدودیتهای مربوط به طراحی شهر براساس الگوی شهرسازی غربی است که خواهان جراحی بزرگ در بافت قدیمی شهر بود. کارل فریش با موانع و محدودیتهای مذهبی و طبیعی روبرو بود.
  همدان  با سابقه ای دیرینه در شکل دادن به تاریخ شهرنشینی ، امروز نیز با توجه به سهم 50درصدی جمعیت شهرنشین خود و با 10 شهر ، شایسته زندگی در سکونتگاه‌هایی زیبا، سالم، کارآمد، با امکان تأمین اشتغال برای همه، سرپناه و مسکن مناسب، محیط زیست سالم و پایدار و روابط اجتماعی پویا و انسانی است.
 این حق هر همدانی است که ادامه حیات خود را در خانه هایی که معماری آن متمایز از دیگر شهرها باشد ، و شهرسازان باید تأمین این حق را برای مردم ممکن سازند. شهرسازان معتقدند این وظائف را در سه حوزه باید برعهده گرفته و به انجام برسانند: شهرسازان باید با برنامه ریزی و طراحی صحیح که بر مبنای نگاهی واقع‌بینانه به تحولات اقتصادی - اجتماعی و کالبدی شکل گرفته، هدف زندگی در "شهر خوب" را دستیافتنی سازند، و به شهروندان امکان زندگی در شهرهایی شایسته شأن انسانیشان را بدهنددر شهری همچون همدان که تاریخ و هنر و فرهنگ حرف نخست را می‌زند نباید شاهد هیچ تخریبی و تعرضی به تاریخ باشیم  .
شهرسازان باید به مردم یادآور شوند که زندگی‌‏کردن در "شهر خوب" حق آنهاست و به راه‌های مختلف آنها را با ویژگیهای "شهر خوب" آشنا سازند و به آنها بیاموزند این "حق" را چگونه بخواهند و ایشان را برای زندگی در "شهرخوب" ارتقای دهند.
شهرسازان باید مدافع مردم در دستیابی به حقشان برای زندگی در شهرهای خوب باشند به‌ویژه در حوزه‌‏هایی که امکان حضور ندارند، یا به‌طور تخصصی قادر به ورود به بحث برای دفاع از حقوقشان نیستند.
شهرسازان این‌‏کار را باید به عنوان حامیان شهروندی به انجام رسانند. این امر با توجه به فقدان نهادهای مردمی مدافع حقوق شهروندی و تشکیلات مردم نهاد (NGOها) اهمیت بیشتری می‌‏یابد. در این زمانه رسانه ها و وسائل ارتباط جمعی می‌‏توانند همکاران شایسته شهرسازان در ارتقای دانش عمومی و آشنایی شهروندان با حقوق خویشتن باشند. امید آنکه در سالهای آتی شاهد ورود تخصصی متولیان امور شهرسازی به این مناسبت در حوزه شهرسازی باشیم.