با وجود اینکه زمان زیادی از ظهور پدیده‌ای به نام اینترنت نمی‌گذرد، جامعه‌شناسان، روان‌شناسان و کارشناسان هر یک با رهیافت خود به تحلیل پیامدهای آن پرداخته‌اند. آنچه تأثیر نمایان این فرآورده مدرن را بیش از پیش نمایان ساخت، جنبش‌های 2 سال اخیر در کشورهای عربی موسوم به «بیداری اسلامی» است. درست است که مدت‌هاست که دانشمندان از تأثیر فضای مجازی سخن می‌گویند، اما اینکه این محیط زندگی دوم بتواند حجم عظیمی از مردم را هم به خیابان‌ها بکشد، شاید قدری شگفت‌آور بود. شاید این ادعا گزاف نباشد که کسی حتی نمی‌توانست این تأثیر را پیش‌بینی کند. اما این رویداد اثبات کرد که فضای مجازی، گستره کارکردش نه‌تنها زندگی دوم، بلکه می‌تواند محیط زندگانی عینی فردی و اجتماعی ما را نیز متأثر و حتی متغیر سازد.
این نوشتار با گزارش توصیفی آماری از میزان تأثیر فضای مجازی به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی در جنبش‌های اخیر در جهان، موسوم به بیداری اسلامی سخن می‌راند و در پایان به دنبال اثبات در هم تنیدگی پیوند روابط اجتماعی در حیات عینی و زندگی مجازی، به این بایسته اصرار می‌ورزد که برای نشر آموزه‌های مکتب اهل بیت(ع) و نیز صدور انقلاب، ناگزیر از تشکیل «اتحاد سایبری جهان اسلام» هستیم.
مفهوم شبکه‌های اجتماعی ـ سایبری
شبکه اجتماعی ـ سایبری مجازی یا شبکه اجتماعی اینترنتی، پایگاه یا مجموعه‌ای از پایگاه‌هایی است که به کاربران امکان می‌دهد تا علاقه‌مندی‌ها، افکار و فعالیت‌های خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند؛ به عبارت دیگر، شبکه‌های اجتماعی پایگاه‌هایی هستند که با استفاده از یک موتور جستجوگر و افزودن امکاناتی مانند: چت، پیام‌رسانی الکترونیک، انتقال تصویر و صدا و... امکان ارتباط بیشتر کاربران را در قالب شبکه‌ای از روابط فردی و گروهی فراهم می‌آورند. فیس‌بوک، توییتر، یوتیوب و پادکست، از جمله شبکه‌های اجتماعی مجازی هستند.
شبکه‌های اجتماعی ـ سایبری و بیداری اسلامی
در میزان تأثیر این شبکهها در بیداری اسلامی همین بس که عده‌ای به پاس قدردانی، اسم این رسانه‌ها را بر فرزند تازه متولد شده خود بر می‌گزیدند؛ چنان که نمونه‌ای از آن را روزنامه «الاهرام» اعلام کرد.
سعید هدروس با اشاره بر این مسأله که شبکه‌های اجتماعی امروز جای رسانه‌های سنتی را گرفته‌اند، بر نقش کلیدی این رسانه‌های مجازی به عنوان مطبوعات جوانان در انقلاب‌های عربی تأکید می‌کند.
روزنامه‌نگار صهیونیست آمریکایی با تکیه بر نقش مساجد در انقلاب ایران، در توصیف کارکرد شبکه‌های اجتماعی ـ سایبری در انقلاب‌های منطقه، از عنوان «مسجد مجازی» بهره می‌برد.
بنابر اعلان پایگاه خبری میدل ایست آنلاین، بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد که تعداد کاربران اینترنتی در مصر پس از انقلاب موسوم به ۲۵ ژانویه افزایش یافته است. تا قبل از انقلاب، تعداد کاربران مصری به بیش از ۲۱ میلیون نفر بالغ می‌شد که پس از سقوط رژیم دیکتاتوری مبارک، این تعداد با نزدیک به ۹ درصد افزایش به بیش از ۲۳ میلیون نفر رسیده است.
کارکرد این شبکهها به حدی بود که این جمله بین کاربران مصری رواج پیدا کرد: انقلاب با فیس‌بوک آغاز شد و با توییتر شدت یافت. وائل غنیم، یکی از مدیران گوگل و مدیر صفحه‌ای در فیس‌بوک است که برای نخستین بار فراخوان برگزاری تظاهرات و تجمع علیه مبارک را در مصر مطرح کرد.
در یمن نیز یک معارض فعال به نام هاشم الصوفی برای نخستین بار از طریق فیس‌بوک برای برپایی تظاهرات فراخوان داد و ساعاتی پیش از زمان برگزاری راهپیمایی، صدها تن از جوانان در میدان دانشگاه صنعا گرد آمده بودند.
در تونس نیز انتشار عکس‌های محمد بوعزیزی، جوان 26 ساله در فیس‌بوک که به نشانه اعتراض به حکومت ظلم و استبداد خود را به آتش کشیده بود، به موج بیداری در میان ملت‌ها کمک بسیاری کرد.
تأثیر شبکه‌های اجتماعی، منحصر به جنبش‌های روی داده در منطقه اسلامی موسوم به بیداری اسلامی نبوده و حتی در بیداری مردمی کشورهای غربی نیز اثربخش بوده است. شهروندان یونانی معترض به سیاست‌های صندوق بین المللی پول و برنامه ریاضت اقتصادی دولت، با اقدام به فراخوان در شبکه‌های اجتماعی، در میدان «سینتاگما» واقع در آتن گرد آمدند و حتی به سبک معترضان میدان تحریر مصر، شب‌هایی را در آنجا به صبح رساندند.
دیپلماسی عمومی ـ مجازی
تأثیر فضای مجازی در جهان سیاست چنان برجسته شده است که گویی برای پیروزی در انتخابات، دیگر لازم نیست دست به دامن حزبی شد؛ بلکه در قلمرو این فضا می‌توان داشته‌های خود را با دیگران به اشتراک گذاشت و همراه طلبید. از این‌رو است که در سال 2008 .م اوباما برای کسب پیروزی در انتخابات در کنار شبکه "سی‌ان‌ان" دست به دامن فیس‌بوک شد. این واقعیت را از زبان "دویچه وله" آلمان بشنویم: «شبکه‌سازی اجتماعی در فضای مجازی، اکنون در سیاست و دیپلماسی آمریکا نقش ویژه‌ای یافته است.»
با تحلیل تأثیر فضای مجازی در جهان عینی، به‌ویژه در عالم سیاست، تردیدی در لزوم بهره‌وری از این بستر باقی نمی‌گذارد. سال‌ها باید به انتظار می‌ایستاد و فرسنگ‌ها باید می‌پیمود تا پیامی در ذهن مخاطب کارگر باشد؛ ولی امروز، این امر فقط به درازای چند ثانیه انجام می‌گیرد. شاید اگر فضای مجازی این همه قدری زودتر در دسترس بود، آروزی پیر جماران که آن زمان از کنعانیان، قیام می‌طلبید، به این دیری مستجاب نمی شد! و شاید پیام انقلاب ما پیشتر و بیشتر از این مرزها را می‌پیمود!
براساس فرامین قرآنی و نیز آموزه‌های اهل بیت(ع)، همه جهانیان، مخاطبان پیام‌های ایشان هستند و هر کس فراخور توان خود باید در گسترش آن سعی بسزا کند. امروز که بشر در همه عرصه‌ها از آیین حکمرانی و سیاست تا اخلاق و عرفان، و از منش اقتصادی تا روش زندگی نیازمند الگو‌های پاک هستند، رسالت ما سنگین‌تر می‌شود. باید امروز مانند ابراهیم(ع) بت دیکتاتوریسم و لیبرالیسم را شکست و این فقط با جوانان و جوانمردان حاصل می‌شود. یادمان باشد امروز خیلی از برنامه‌ها و گردهمایی‌ها ابتدا در جهان مجازی اتفاق می‌افتد و سپس در عالم عینی رخ می‌دهد.
از دیدگام امام عزیز(ره) انقلاب ما 3 مرحله دارد: «حدوث انقلاب»، «ثبوت انقلاب» و «صدور انقلاب».
در نگاه ایشان، انقلاب ما محصور به جغرافیای ایران و حتی جهان اسلام نیست؛ بلکه برای نجات همه مستضعفان جهان است. اینک که جهان تشنه معارف اسلام و انقلاب است و زمینه‌ای به گستره فضای سایبر فراهم است، بایسته است که در این عرصه نیز قیام کنیم. امروز بخش عمده‌ای از دیپلماسی، در فضای وب گردش می‌کند. اهمیت راهبردی شبکه‌های اجتماعی در دیپلماسی عمومی چین به حدی است که روزنامه "پیپلزدیلی" چینی می‌نویسد: دولت باید واقعیت‌ها را از طریق شبکه‌های اجتماعی اینترنتی به تمام نقاط و همچنین جامعه اینترنتی بفرستد تا برداشت‌های اشتباه جامعه بین‌الملل در مورد چین از بین برود. باید به جای استفاده از رسانه‌های سنتی، استفاده از روش تبلیغاتی فرد به فرد از طریق اینترنت را در دستور کار قرار دهد.
دیپلماسی عمومی اینترنتی و تبلیغات فرد به فرد، از اهداف مهم کشورها به شمار می‌آیند؛ زیرا رسانه‌های سنتی عمدتاً تفاوت‌های فردی را در نظر نمی‌گیرند و یک خبر واحد را به تمام مخاطبان خود می‌رسانند. در مقابل، انتشار اخبار از طریق شبکه‌های اجتماعی اینترنتی اغلب شامل ارتباط فرد به فرد است و فرستنده و گیرنده معمولاً سرگرمی‌ها، علاقه مندی‌ها و نکات مشترک دیگری با هم دارند.
مت آرمسترانگ رابطه دیپلماسی و رسانه‌ها را چنین می‌کاود: «در این عصر اطلاعات جمعی و رسانه‌ها، هر یک از داوطلبان سیاسی برای ترور افکار دیگران باید دائماً و فوراً بر این 2 ابزار، یعنی اطلاعات و رسانه نفوذ کنند. نادیده گرفتن سودمندی رسانه اجتماعی، معادل واگذار کردن قسمت اصلی در نبرد طولانی برای نفوذ بر افکار سراسر جهان است.»
اگر تاریخ و پیشینه دیپلماسی اینترنتی را واکاوی کنیم، به این نکته می‌رسیم که در سال 2000 .م، کلینتون به مقامات دولت اعلام کرد تا آمریکا در دیپلماسی عمومی متعهدتر شود. او عنوان کرد که همان طور که اینترنت سریعاً وارد زندگی روزانه شده است، میانگین افرادی که می‌توانند به اطلاعات دسترسی داشته باشند نیز تقریباً نامحدود است. از این رو، مسئولیت و تعهد بیشتر در حکومت لازم است.
سناتور جورج آلن، رئیس جمهوری‌خواه گروه کاری فناوری مدرن، ایده مشابهی را در کنفرانس دیپلماسی اینترنتی در سال 2001 .م مطرح کرد و اینترنت را برای دیپلماسی، امری ضروری دانست.
سخن پایانی
مطلب دیگر اینکه با وجود تأثیر شگرفی که شبکه‌های اجتماعی ـ سایبری مانند فیس‌بوک روی مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منطقه‌ای یا جهانی می‌گذارند، نباید از آسیب‌های اینگونه شبکهها نیز غافل بود؛ به بیان دیگر، شبکه‌های اجتماعی، هم فرصت‌ساز هستند و هم چالش‌برانگیز. از این‌رو باید این نکته را مد نظر قرار داد که ممکن است همین پایگاه‌ها، در اقدامی برنامه‌ریزی شده بخواهند نهضت‌های مردمی و حرکت‌های جهانی را به سمت و سویی دلخواه یا به مسیرهای مورد نظر سردمداران استکبار منحرف سازند و انقلاب‌های خودجوش مردمی را از اهداف واقعی و اصول زیربنایی شان دور سازند و یا با ارائه اخبار نادرست و معرفی فعالیت‌ها و تجمع‌های دروغین، مقاصد خویش را تأمین کنند. بنابراین، هنگام دریافت اخبار و مسائل جاری در این نوع شبکهها باید کاملاً هوشیار بود. ضمن پذیرش تأثیر عمیق و گسترده شبکه‌های اجتماعی، کاربران را به هوشیاری سیاسی و فرهنگی در مواجهه با این نوع شبکهها فرامی‌خوانیم. بیشتر افراد، به خبرهای فرد به فرد اینترنتی در مقایسه با رسانه‌های سنتی اعتماد دارند. راز این اعتماد، چهره به چهره بودن این نوع از اطلاع‌رسانی است. از سوی دیگر، جایگزینی اینترنت به عنوان ابزار خبررسانی به جای روزنامه‌ها را شاهدیم. دسترسی آسان و به‌روز بودن، از مزیت‌های دیگر این رسانه بی‌بدیل در مقایسه با سایر رقباست. از این‌رو، با توجه به گستره عظیم کاربران اینترنت، بخصوص شبکه‌های اجتماعی، جهت صدور انقلاب و نشر معارف اهل بیت(ع) بایسته است که چگونگی راه‌اندازی اتحادیه سایبری جهان اسلام را بررسی کرد و در این باره اقدامی عاجل صورت داد.
کارشناس مطبوعات اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان همدان
منبع: فصل نامه ره‌آورد نور شماره 37، ص12
