عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد همدان

کاهش فقر با ارتقای بهره‌وری امکان پذیر است

 بهره‌وری از مقولاتی است که در سطح فردی، بنگاهی، بخشی و کلان کشور مطرح است. طبق این مقوله باید کاری را که انجام می‌دهیم به بهترین و شایسته‌ترین نحو صورت گیرد. در بنگاه‌ها نیز باید تکنیک‌های بهره‌وری به کار برده شده و به فرایندهای آن توجه ویژه شود.
در حال حاضر دنیا می‌داند که رشد و توسعه بلندمدت تمام کشورها در گروی بهره‌وری است، کاهش فقر با ارتقای بهره‌وری انجام می‌پذیرد و افزایش تولید ناخالص سرانه، استاندارد زندگی به بهره‌وری بستگی دارد. برای همین در سیاست‌های کلی نظام و رهنمودهای مقام معظم رهبری به این مقوله توجه ویژه‌ای شده است. بنابراین یکی از اصول و یا سبک‌های زندگی است که برای توسعه به آن نیاز داریم و به نظر می‌رسد در سال‌های گذشته نگاه جدی‌تری به آن می‌شود.
شنبه، یکم خرداد ماه به نام «روز بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف» نامگذاری شده بود که به همین مناسبت با حمید حسینی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی و نایب‌رئیس انجمن علمی سازمان پدافند غیرعامل استان همدان به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
  تفاوت بهره‌وری با صرفه‌جویی چیست؟ آیا ارتباطی با هم دارند؟
پیش از پاسخ به سؤال شما اجازه دهید تعریفی دقیق از بهره‌وری داشته باشیم. طبق تعریف سازمان ملی بهره‌وری ایران؛ بهره‌وری یک فرهنگ و یک نگرشی عقلایی به کار و زندگی است که هدف آن هوشمندانه کردن فعالیت‌ها برای دستیابی به زندگی بهتر و متعالی‌تر است. در عین حال صرفه‌جویی نیز به مفهوم کم صرف کردن یا رنج کشیدن نیست بلکه جلوگیری از مصارف غیرضروری است و در واقع همان بهینه مصرف کردن است، همین مفهوم نیز در بهره‌وری مستقر است چرا که بهره‌وری نیز استفاده بهینه از منابع سازمان اعم از نیروی کار، سرمایه زمین، مواد، انرژی، ماشین‌آلات، ابزارها و تجهیزات و... است. البته باید اشاره کرد که در مورد بهره‌وری عامل نیروی انسانی بسیار مهم است هم به عنوان مجری ایجاد بهره‌وری هم به عنوان موضوع بهره‌وری. این همان نقطه انفکاک بهره‌وری و صرفه‌جویی است. می‌توان در یک جمله گفت بهره‌وری کلانتر و شامل صرفه‌جویی نیز است.
  آیا تعریف بهره‌وری و مصرف بهینه در ایران و جهان یکی است یا مانند بسیاری از تعریف‌های دیگر به اسم بومی‌سازی تعریفش در ایران به هم ریخته است؟
ابتدا باید عرض کنیم که بومی‌سازی مفاهیم یک موضوع عقلی است و الزام منطقی برای آن وجود دارد، پس نباید بومی‌سازی علوم و مفاهیم را مکتوب کنیم. اما در پاسخ به سؤال شما باید گفت که اصولاً ما در ایران در مفاهیم مشکلی نداریم و از جنبه تئوری بسیاری از مفاهیم به خصوص در حوزه بهره‌وری به‌روز هستیم. مشکل در اجرا و نوع نگاه ما به مقوله بهره‌وری است.
در اکثر کشورهای هم رده ما در شرق آسیا و اقیانوسیه سهم بالایی از رشد اقتصادی خود را نه از طریق سرمایه‌گذاری‌های جدید، که از طریق بهبود ساختارهای مدیریتی، نیروی انسانی، تجهیزات و ماشین‌آلات که بر اساس تعریف همان بهره‌وری است، به دست آورده‌اند. به عبارت دیگر رشد بر مبنای اصلاح ساختارها نه رشد بر اساس ورود و جذب منابع جدید.
متأسفانه در تفکر ما کمترین سهم از رشد اقتصادی به اصلاح ساختارهاست، و امیدواری و آرزوی دولت‌ها و صاحبان صنایع ورود سرمایه جدید به کشور و صنایع است، این تفکر خطرناک و زیان‌آوری است که باید از ذهن و برنامه‌های دولتمردان و صاحبان صنایع تغییر کند و سیاست‌ها و سیاست‌گذاری‌ها باید بر اساس اصلاح ساختارها و منابع و روش‌ها تعیین شود.
این نکته را نباید از یاد ببریم که قرار گرفتن در فضای تحریم و کاهش درآمدهای نفتی و اهمیت و جایگاه بهره‌وری را در سیاست‌گذاری‌ها باید بالا برد، اما هنوز انگیزه و تلاش دولتمردان و سیاست‌گذاران را به اندازه کافی در این خصوص شاهد نیستیم.
شاید بتوان گفت رکن اصلی اقتصاد مبتنی بر توانمندی‌های داخل که از آن به عنوان اقتصاد مقاومتی نام برده می‌شود همین موضوع باشد که به آن کمتر اهمیت داده می‌شود.
  شاخص‌های بهره‌وری چیست؟ کدام کشورها در این موضوع موفق‌تر هستند؟
بهره‌وری در درجه نخست دیدگاه فکری است که همواره سعی دارد آنچه که در حال حاضر موجود است را بهبود بخشد.
بله شاخص‌های بهره‌وری متعدد هستند و از شاخص بهره‌وری نیروی انسانی و سرمایه‌ گرفته تا شاخص بهره‌وری ماشین‌آلات و ابزارها. هر کشوری که بتواند این تفکر را نظام تفکری، حاکمیت، مردم و بنگاه‌ها ایجاد کند می‌تواند نتایج بهره‌وری را که افزایش کارایی و اثربخشی است را نیز دریافت کند. متأسفانه یک نگاه سطحی می‌تواند کمبود این عامل مهم رشد و توسعه را در بخش‌های مختلف کشورمان مشاهده کرد. از جمله در حوزه نیروی انسانی که بیکاری پنهان و کارایی نداشتن نیروی انسانی و در نتیجه تولید با کیفیت پایین نتایج آن است. کشورهای توسعه یافته در این امر موفق بوده و کشورهای جنوب شرق آسیا در این حوزه بسیار موفق عمل کرده‌اند. مالزی نیز به عنوان کشور مسلمان در این حوزه عملکرد موفق و الگوی مناسبی را پیش‌روی ما قرار داده است. اگر دولتمردان و سیاست‌گذاران تفکر نگاه به خارج را جایگزین تفکر تمرکز بر ظرفیت داخل کنند، حتی در کوتاه و میان‌مدت نیز رسیدن به رشد پایدار قابل دسترس خواهد بود.
  بهره‌وری فقط جنبه اقتصادی دارد یا جنبه‌های دیگری هم دارد که ما از آن غافل مانده‌ایم؟
همانطور که عرض کردم بهره‌وری یک تفکر است یک سبک زندگی و یک روش مدیریت (در اجراء). بنابراین قطعاً ابعاد دیگری برای بهره‌وری هست. نمی‌توان در کشوری که شاخص بهره‌وری نیروی انسانی در آن 5/1 ساعت کار مفید در روز است در مقابل 2/7 ساعت مفید در روز کشورهای اروپایی، بگوییم تنها با ورود سرمایه می‌توان بهبود بحث بهره‌وری را شاهد بود این یکی از ابعاد مهم غیراقتصادی بهره‌وری است. البته نتایج همه ابعاد بهره‌وری چه اقتصادی و چه غیراقتصادی با افزایش کارایی و در نتیجه سود و ثروت بیشتر خود را نشان می‌دهند.
  با توجه به اینکه همدانی‌ها کمتر خرج می‌کنند و در مصرف خود دقت بیشتری دارند، آیا می‌توان آن را سبکی از بهره‌وری در حوزه اقتصادی دانست؟
بله، ما همدانی‌ها نگاهی مقتصدانه به زندگی داریم و این موضوع منجر به نوع خرید و مصرف خاصی شده است که نتایج قابل قبول و مناسبی در حوزه اقتصاد مصرف ایجاد می‌کند، اما اقتصاد جنبه دیگری نیز دارد که آن تولید است.
تولید با مصرف رونق گرفته و فعال می‌شود. نبود تقاضای ناشی از مصرف، تولید را به عنوان موتور فعال اقتصاد، در حوزه اشتغال و... راکد می‌کند. شاید نبود کارخانه‌های تولیدی و ورشکستگی‌های متعدد نتیجه این نوع زندگی ما همدانی‌ها باشد. حال اگر این زندگی اقتصادی با افزایش عملکرد و بهره‌وری نیروی انسانی و سایر شاخص‌ها همراه باشد، می‌تواند نتایج چشمگیر و قابل ملاحظه‌ای به همراه داشته باشد.
  افزایش کارگاه‌های تولیدی از برنامه‌های دولت است آیا این برنامه‌ها را می‌توان در شاخص‌های بهره‌وری جا داد؟
حمایت دولت از بخش تولید و در قالب رونق اشتغال قابل ارزیابی است و موضوع جدیدی نیست، اگر این حمایت‌ها کانالیزه شده باشد و به سمت صنایع و بنگاه‌هایی سوق پیدا کند که بهره‌ورانه‌تر عمل می‌کنند، آنگاه می‌توان امیدوار بود بخش تولید در حوزه بهره‌وری عملکرد بهتری داشته باشند ولی در پاسخ به سؤال‌ شما باید گفت که وجود و ایجاد کارگاه‌های تولیدی به خودی خود نمی‌تواند شاخص بهره‌وری باشد.
  رابطه میزان ثروت و بهره‌وری چیست؟ آیا ثروت می‌تواند کمکی به بهره‌وری داشته باشد و به چه میزان موثر است؟
برای بررسی رابطه ثروت و بهره‌‌وری دو جنبه قابل بررسی است. نخست ثروت را به عنوان سرمایه در نظر بگیریم؛ که در این صورت یک سرمایه که به صورت بهره‌ور در اقتصاد وارد شود نه تنها منجر به ایجاد تورم نمی‌شود، بلکه باعث افزایش تولید، اشتغال و در نهایت رونق اقتصادی خواهد شد. اما اگر همین ثروت به صورت غیربهره‌ور وارد بازار و چرخه اقتصاد شود، باعث افزایش تقاضا و در نهایت تورم خواهد شد، کما اینکه ما بارها ورود پول و ثروت به جامعه و اقتصاد در کشور را تجربه کرده‌ایم که تنها نتیجه آن به هم‌ریختگی اقتصاد و تورم بوده است.
جنبه دوم رابطه ثروت و بهره‌وری رابطه لازم و ملزوم بودن آنهاست، ثروت تولید نخواهد شد مگر با افزایش بهره‌وری. یعنی اگر یک جامعه، بنگاه و خانوار بخواهد از منابع خود ایجاد ثروت کنند باید و لازم است که بهره‌ور باشند و گرنه با عملکرد غیر بهره‌ورانه تنها هدردهی منابع را شاهد خواهند بود.
  آیا باید شاخص دیگری در کنار بهره‌وری قرار بگیرد تا در مسیر توسعه قرار بگیریم؟
اگر منظور شما از بهره‌وری، بهره‌وری در حوزه اقتصادی است، بله این حوزه تمام بهره‌وری نیست بلکه همانطور که عرض کردم بهره‌وری یک تفکر و سبک زندگی است که جنبه‌های غیراقتصادی دارد که به بعضی از آنها اشاره می‌کنم.
نخست حوزه فرهنگ؛ ما در حوزه فرهنگی باید بتوانیم شاخص‌هایی را به عنوان هدف‌گذاری قرار دهیم و به سوی آن حرکت کنیم تا به آن تفکر بهره‌ور که مد نظرمان است برسیم برای روشن شدن بحث در حوزه فرهنگ تایلند 8/1 برابر کتاب در سال، سوئیس 1/2 برابر و کره جنوبی 2/6 برابر کتاب بیشتر از ایران منتشر می‌کند، و تعداد روزنامه در ترکیه 12برابر، کویت 9 برابر و سوئد 40 برابر ایران است که همه اینها بیانگر نبود نگاه بهره‌ورانه در حوزه فرهنگ هستند.
دوم حوزه تحقیق و توسعه؛ جامعه با تحقیق و توسعه حرکت علمی خود را آغاز می‌کند. تحقیقات نشان داده است که در ایران همواره کمتر از یک درصد بودجه کل صرف فعالیت‌های تحقیقاتی شده است. خوب با توجه به این آمار جای تعجب نیست که چرا در حوزه‌های مختلف غیربهره‌ور عمل می‌‌کنیم.
  برای بهبود اوضاع بهره‌وری چه پیشنهاداتی می‌دهید؟
البته حوزه اقتصادی حوزه کوچکی نیست که بخواهیم با چند پیشنهاد و حتی اجرایی کردن آن تمام اقتصاد و جامعه را متحول کرد اما با توجه به تجارب شخصی و علمی خود چند پیشنهاد را بنده می‌توانم ارائه دهم.
نخست: ایجاد ارتباط بین توسعه نظام آموزشی و نیاز بازار کار وجود 800 هزار فارغ‌التحصیل سالانه در کشور اگر با کیفیت مناسب باشند نقش بزرگی در بهبود شاخصه بهره‌وری نیروی انسانی خواهد داشت. این از وظایف نظام آموزشی عالی خواهد بود.
دوم: تلاش جهت اجرایی کردن صحیح ماده 54 قانون خدمات کشوری که هدف آن افزایش بهره‌وری در سازمان‌ها و نهادهاست. که دولت موظف به اجرای آن است و مهمترین فاکتور آن استقرار نظام شایستگی و ایجاد ثبات در خدمت مدیران و انتصاب و انتخاب افراد شایسته و پست‌های مدیریتی است. این موضوع با حساسیت‌بازی و باندبازی متناقض است که متأسفانه موضوعی رایج در بعضی از سازمان‌های ماست.
سوم: آشنا کردن مدیران و مسئولان واحدهای تولیدی با تحولات علمی و مرتبط با محیط کارشان.
چهارم: بهبود نظام بانکداری و سازگاری‌های وام‌دهی بانکی.
پنجم: کمک دولت برای بهبود عملکرد صنایع با حمایت از بهسازی و نوسازی واحدها و دستگاه‌ها.
ششم: توجه به محیط زیست به عنوان یکی از شاخص‌های جدید و مهم در توسعه صنایع.