گریزی بر وضعیت مدیریت منابع آب در ایران

 ارزش آب شیرین از منابع فسیلی بیشتر بوده، زیرا آب شیرین ماده‌ای است که از حیطه تولید انسان خارج است. همچنین آب به عنوان ماده اولیه برای تولید غذا و محصولات کشاورزی از درجه اهمیت بالایی برخوردار است.
 امروزه وجود مشکلات و تنش‌ها در زمینه آب و خاک به وضوح قابل مشاهده است. کشور ما با بارندگی سالانه 250 میلیمتر که معادل یک‌سوم بارش جهانی است با پراکندگی زمانی و مکانی بارش‌ها، در کمربند خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است. بحران آب فقط ناشی از کمبود آب و قرارگیری در شرایط خشکی نیست. در 50 سال گذشته به دلیل فعالیت‌های انسانی مانند مصرف بی‌رویه، رشد جمعیت، افزایش شهرنشینی و... بشر شاهد به وجود آمدن بحران در حوزه آب بوده‌ است؛ همچنین شواهد و بحث‌های علمی نشان می‌دهد که بحران فعلی، بحران حکمرانی آب است. حکمرانی آب اشاره به طیف وسیعی از سیستم‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری دارد که در هر منطقه موجب توسعه و مدیریت منابع آب و خاک و ارائه خدمات مرتبط با آن، در سطوح مختلف جامعه می‌‌شود. پس باید توجه داشته باشیم که مدیریت منابع آب چند بعدی (انسان، جامعه و محیط‌زیست)، چند لایه‌ای (ملی، منطقه‌ای و محلی) و ‌چندبخشی (انرژی، غذا و شرب) است.
طبق آماری که وجود دارد سالانه ۴۱۳ میلیارد مترمکعب آب در اثر نزولات جوی وارد کشور می‌شود که ۳۲۰ میلیارد مترمکعب آن (۷۸ درصد) مربوط به بارش در مناطق کوهستانی بوده و بارش روی دشت‌ها تنها ۹۲ میلیارد مترمکعب (۲۲ درصد) را شامل می‌شود. در مجموع حدود ۷۲ درصد از نزولات جوی بلافاصله پس از بارش توسط تبخیر و تعرق طبیعی وارد جو می‌شود؛ بنابراین حجم قابل استحصال که عمده آن در مناطق کوهستانی است بسیار اندک و در حدود ۲۸ درصد کل نزولات جوی هست. از مجموع بارش سالانه حدود ۹۲ میلیارد مترمکعب به صورت آب‌های سطحی جاری می‌شود و ۲۵ میلیارد مترمکعب نیز به صورت مستقیم وارد زمین می‌شود. به این ترتیب مقدار آب قابل‌ تجدید کشور که از بارندگی‌ها حاصل می‌شود ۱۱۷ میلیارد مترمکعب است. علاوه بر این سالانه ۱۳ میلیارد مترمکعب آب نیز توسط رودخانه‌های مرزی وارد کشور می‌شود که در مجموع حجم آب‌های تجدیدپذیر کشور به ۱۳۰ میلیارد مترمکعب می‌رسد. از این مقدار آب، 90 درصد در بخش کشاورزی، 6 درصد در بخش خانگی و شرب و 4 درصد در بخش صنعت صرف می‌شود. در حالی که نرم جهانی آن، 70 درصد در بخش کشاورزی، 20 درصد صنعت و 10 درصد در دیگر بخش‌هاست.
طبق شاخص كميسيون توسعه پايدار سازمان ملل میزان بهره‌برداری از آب‌های تجدیدپذیر به شیوه زیر است:
کمتر از 20 درصد منابع آبی: ایمن
بین 20 تا 40 درصد منابع: قابل قبول
بیش از 40 درصد: بسیار پرخطر
در حالی که میزان بهره‌برداری ایران از آب‌های تجدیدپذیر خود بین 80 تا 90 درصد است.
طبق گزارش سازمان توسعه جهانی آب(World Water Development Report 2012, 2014)، ایران در حال ورود به مرحله کمبود فیزیکی آب قرار دارد. برای گذر از بحران آب و مدیریت این مایه حیاتی نیاز به تغییر پارادایم در حوزه آب و توسعه داریم. پارادیم جدید در بحث مدیریت آب شامل موارد زیر خواهد بود:
■ آب در کلیت زیست‌بوم با آب در خاک، آب در اتمسفر و آب در گیاهان در تعامل است.
■  تجدیدپذیری منابع آب منوط به کارکرد چرخه آب و حفظ تعادل‌شکننده چرخه آب است.
■  توجه به تقاضای جدید، لحاظ ارزش‌های بوم‌شناسانه در سیاستگذاری آب، تأکید مجدد بر نیازهای پایه انسانی در خدمات‌رسانی آب.
■ تخصیص آب برای کشاورزی، صنعت و آب شهری به صورت پایدار.
■ حفظ تعادل آب آبی و سبز (فعالیت‌های کاربری اراضی) برای غذا، طبیعت و جامعه.
امید است در یادداشت"های بعدی به دیگر بخش"های پرچالش آب و محیط زیست بپردازیم...
■ به دسترسی پایین به منابع آبی مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و امثال‌هم مربوط می‌شود.
*سعید طالع"شایان، پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری
 و صنعت دانشگاه صنعتی شریف.