امــروز ســايت تاريخى نــام دارد اما ديــروز مركز اصلى شــهر و محل ســكونت پدربزرگ و مادربزرگ هايمان بود. آن روزها كمتر كســى مىدانست زير پاى شــهر تاريخ نفس مى كشد.
سرتاسر تپه باســتانى تا چشــم كارمىدكرد خانه بود و مدرسه؛راه بود و رهگذر، تا اينكه پاى گفته هاى تاريخ و جستوجوهاى باستانشناسان به ميان آمد.
اگرچه در دهه هاى گذشته خشت هاى پخته، جاى خشت هاى خام را در معمارى اين منطقه گرفت اما هر تغيير و تحولى هم كه رقم خورد هيچ درصدى از اعتبار هگمتانه تاريخى كم نكرد. به مرور، زنگار گفته هاى تاريخن گاران از ســيماى هگمتانه زدوده شــد، پاى قدمت ميراث و دورههاى تاريخى به ميان آمد، و اينگونه قدمت هگمتانه تا ماد ريشــه دواند.
باستانشناســان به جســتوجوى گفته هاى تاريخن گاران رفتند تا اثبات كنند اينجا روزگارانى نخستين حكومت ايران با دستور شهرنشينى گره خورده اســت. آنگونه كه تاريخ نگاران مىگويند، اين عرصه بيضى شكل 40 هكتارى، نقطه آغاز شهرنشينى و تحولى به سمت يكجانشينى بوده است.
رد پاى نخستين حكومت مادها به قديمى ترين بافت شهرى همدان گره خورد اما هيچيك از گفته هاى تاريخى با مستندات دست به يكى نكرد تا ثابت كند هگمتانة ماد همين هگمتانه در همدان است.
باستانشناسان آستين بالا زدند تا با كاوش و مطالعه هگمتانه واقعى را به تاريخنگاران عصرهاى حاضر بشناسانند و تلاش كردند تا هگمتانه تاريخ پنهان خود را اعتراف كند.
امــاهمه چيز آنگونه كه بايد به همت آنها و دلبســتگى هاى تاريخى ختم نشــد.
پاى اعتبارات مالى و تصميمگيرى هاى متوليان امور وســط كشيده شــد. بود و نبود اعتبار و اختيار مديران وقت و تحولات خواسته و ناخواسته در پژوهشگاههاى ميراث فرهنگى كاوشهاى هگمتانه را گاه به گاه كرد.
دوران رونق مطالعات تا سال 1379 درعرصه باستانشناسى با 11 فصل كاوش هگمتانه ادامه يافت اما با تغيير مديريت درحوزه پژوهش هاى ميراث فرهنگى كشور مطالعات در هگمتانه مغفول ماند.
ضرر و زيان اين مهم هم تنها دامن اســتان و جايگاه شناساندن همدان را در عرصه ملى و بينالمللى را گرفت اما پس از سالها، اينبار تصميمات براى انجام كاوش جدى تر شد. حالا پس از چندســال به گفته مديران وقت، اندكى اعتبار از راه رسيده است تا تن رنجور كاوشها در هگمتانه بار ديگر جان بگيرد.
اين باورها غيرقابل انكار اســت كه معرفى يافته هاى باستانشناســى ايران به جهانيان مى تواند معرف واقعيت جايگاه تاريخى ايران در عرصه بين الملل باشــد، شــايد اگر اين مهم محقق شده بود تا امروز برچسب جهانى شدن بر پيشانى هگمتانه، همدان را يك مقصد بين المللى كرده بود.
در يك نگاه كلى مى توان گفت، آنچه مورد سؤال است و كاوش را امروز در هگمتانه ضرورى مى كند چيست؟
■ اثبات گره خوردن قدمت هگمتانه به دوره مادها
■ اطلاعات تكميلى و موردنياز براى ثبت جهانى شدن هگمتانه
■ تحليل معمارى و قدمت بقاياى برج و باروهاى احاطه كننده هگمتانه
آغاز فصل بيست ودوم كاوش
دستيابى به پاســخ اين سؤالات يكى از مهمترين دلايلى بود كه بار ديگر آغازگر كاوشهاى هگمتانه شــد، يك ماه است كه تيم باستانشناسى با مديريت مهرداد ملــكزاده پاى كارآمدهاند تا با بازكردن ترانشه هاى مطالعاتى، زبان گوياى تاريخ هگمتانه شوند.
حالا بيست ودومين فصل كاوش هگمتانه همزمان با آغــاز هفته ميراث فرهنگى و براساس ماده 11 قانون حفظ آثار ملى و در اجراى بند 3 ماده 3 قانون اساسنامه ميــراث فرهنگى و بــا دريافت مجوزاز پژوهشگاه ميراث فرهنگى و گردشگرى وزارت ميراث فرهنگى، گردشــگرى و صنايعدستى كشور آغاز شده است.
در ايــن فصل ، قســمت بــرج و بارو مــورد كاوش قرار خواهد گرفت، آنچه از كاوشهاى گذشــته بهدســت آمده است، پيدايش شــهر باستانى است كه ساخت وسازهاى آن عبارتند از معابرى به فاصله هاى موازى و مساوى يكديگر كــه در حد فاصــل آنهــا واحدهاى ساختمانى مشــابه و قرينه ساخته شده اســت و همچنيــن در حفارى هــاى انجام شــده آثار بىنظيرى مانند زرين و ســيمين، لوحها، پايه ســتون سنگى، كوزه هــاى شكســته يافت شــده كه بيشــتر آنها متعلق بــه دورههاى ماد و هخامنشى است.
اما در مطالعات يــك ماه اخير ملكزاده در هگمتانــه، به نقل از وى ســفالهاى يافت شــده بيانگر تأييد رد پــاى دوره تاريخى عصر آهن 3 در هگمتانه اســت كه قدمت آن به مادها بازمىگردد.
وى مىگويــد: صرفــا قديمــى بــودن يــك شــىء الزامــى بــر مهــم بــودن كشــف آن نيســت. برفــرض آنكــه قديمى تريــن ســفال را در خــاك ايــران پيـدا كنيـم، مهـم آن اسـت كـه بدانيـم آن ســفال در زنجيــره تحــول فرهنگــى جهانــى چــه نقشــى داشــته اســت.
از نگاه اين باستانشــناس، اگر آن سفال تطور فرهنگى با خود به همراه نداشــته باشد، صرف كشف آن مهم نيست. اينكه بدانيم انسان امروزى چه پيشينهاى دارد و مردمان فلات ايران چه سهم و نقشى در آن داشته اند مهم است.
ردپاى كاوشهاى هگمتانه با صراف
در ســال 1346 بــا تشــكيل يك هيأت بين المللــى در تپه هگمتانه و خريــدارى نزديك به 25 هكتار از املاك، مغازهها و ساختمانهاى ساخته شده بر روى اين تپه توسط اداره كل باستانشناســى وقــت، عمليات باستانشناســى و كاوش در اين محل آغاز شــد و در مدت حفارى، يك قلعه و آتشــكدهاى با تعدادى اتاق مربوط به 750 پس از ميلاد (دوره مادها) كشف شد.
پس از آن كاوشهاى ديگرى انجام شد و نتايج جديدى به دست آمد. در 11 فصــل كاوش محمدرحيم صراف، از ســالهاى 62 تا 79 نيز با تشــكيل هيأت باستانشناسى ايران و تهيه طرح در 2 بخش ساماندهى و حفارى شهر باستانى هگمتانه، كاوشها انجام شد.
در طــول كاوشهاى متعدد، تعدادى لوحهــاى نقرهاى، طلايى و مهره هاى اســتوانهاى به صورت قاچاق منســوب به اين تپه كشف شده است، اما مكان يافت اين اشيا مشخص نيست.
زمان انجام كاوشهاى محمدرحيم صراف، در نخستين حفارى در كارگاه مركــزى تپه هگمتانه و در عمق 5 مترى آن آثار باســتانى معمــارى از جمله معبر با مصالح آجــر، مدخلها، ديوارهاى 5/1 مترى و تعدادى اتاق و سنگ مربوط به دوره هخامنشى يافت شد.
در طول عمليات حفارى در كارگاه ميدان 7 تير نيز به تدريج معبر، مدخل، پيشــخوان، حياط و 3 اتاق به همان سيستم كارگاه مركزى يافت شدند.
از مهمتريــن آثار مكشــوفه مىتوان به پايه ســتونهاى متعلق به كاخ هاى هخامنشــى از جمله شالى ستون مربوط به دوران اردشير دوم با متن ميخى، 2 مهر اســتامپى ســنگى و شيشهاى مربوط به دوران پيش از اســلام و سر گاو از جنس ســفال متعلق به دوران هخامنشى اشاره كرد.
ردپاى مطالعات ملك زاده در هگمتانه
حالا تيم باستانشناسى با مديريت مهرداد ملكزاده با اعتبارى كه ميراث فرهنگى در اختيار قرار داده است، آمده اند تا كاوش نيمه كاره اين باستانشناسى در سالهاى 1384 و 85 را كه به دليل نبود اعتبارات ناقص مانده بود، كامل كنند.
ملك زاده يكى از جوانهاى عرصه باستانشناسى است با وجود اين گنجينهاى از تاريخچه باستانشناسى را در دل خود جاى داده است.
در سال 68 در نخستين سال تأسيس و پذيرش رشته باستانشناسى در مركز آموزش عالى ميراث فرهنگى، به اين عرصه وارد شد و اكنون با تأليف كتاب هاى متعدد به عنوان دبير كارگروه تخصصى واژه گزينى باستانشناسى فرهنگستان زبان ادب و فارسى و استاديار پژوهشى گروه باستانشناسى دوران تاريخى پژوهشكده باستانشناسى فعاليت دارد.
نام مهرداد ملك زاده (باستانشــناس، نويسنده، پژوهشــگر و منتقد) با مفرغين لرستان گره خورده است، چنانكه از كاوش و كشف بيش از 3 هزار قلم از مفرغين لرستان در روستاى سنگتراشان واقع در 55 كيلومترى شهر خرم آباد به عنوان شيرينترين تجربه زندگى اش ياد مىكند.
با توجه به شــرايط اقتصادى اگرهمان دهه 80 اعتبار لازم براى مطالعات ملك زاده در هگمتانه همدان تأمين مى شد امروز شايد شرايط مطلوبترى پيشروى داشتيم.
اگر در سالهاى گذشته مى توانستيم پروژه باستانشناسى را براى 45 روز كاوش ميدانى در تپه هگمتانه همدان مثلا با صد ميليون تومان به پايان برسانيم اين رقم در سالهاى پيشروى از 300 ميليون تومان نيز بيشتر شده است؛ اين موارد نشان مىدهد ضرر و زيان وقفه در تأمين اعتبارات فقط دامان دستگاه متولى را مىگيرد وگرنه اصل ماجرا كه همان كاوش و ضرورت مطالعات باشد كه حذف شدنى نيست.
ديدگاه آذرنوش و احتمالات تاريخى
آذر سال 1387 نيز تيم كاوش مرحوم مسعودآذرنوش سرپرست وقت هيأت كاوش باستانشناسى بررسى هگمتانه را آغازكرد.
آن روزها قرار شد موزه منطقه اى غرب كشور درست كنار هگمتانه ساخته شود و او اجرايى شدن اين پروژه را منوط به انجام بررسى هاى كامل در اين محوطه كرده بود، تا اگر آثار يا نشانه هاى تاريخى بهدست نيامد، كار ساخت موزه را انجام دهند.
با وجود بهدســت آمدن نشــانهها و يافته هاى باستانشناسى در آن محوطه، پس از درگذشــت آذرنوش، كار ساخت موزه را در همان منطقه آغاز كردند.
موزهاى كه پس از اينهمه سال به نظر مىرسد هنوز در مرحله بتنريزى آن براى كف هستند.» ديدگاه مسعود آذرنوش درباره محوطه هگمتانه و دوره تاريخى كه توسط او و محمدرحيم صراف - باستانشناس پيشكسوت - 2 دوره تاريخى مختلف را شامل می شد، بر اين اساس بود كه «طبق صحبتهاى صراف، مسئولان شهرى همدان، اين شهر و محوطه تاريخى هگمتانه را پايتخت مادها مىدانســتند، درحالى كه كاوشهاى لايه نگارى آذرنوش نشــان داد كه حداقل آن معمارى خشتى كه در همدان به عنوان معمارى عصر آهن و مادى شناخته مى شد، معمارى عصر آهن نيست و قطعا متعلق به دوره اشكانى است.
آذرنوش اين اتفاق را اينطور عنوان مىكرد؛ «من مدعى نبود هگمتانه در شهر همدان نيستم، فقط مىدانم، سازه هاى خشتى محوطه موسوم به هگمتانه در شهر همدان امروزى، بر اساس مطالعات لايه نگارى منتسب به دوره اشكانى است.»
آذرنوش حتى سال 1385 در سخنرانى كه درهمايش باستانشناسى غرب كشوردركرمانشاه داشت، دراينباره حرف زد؛ «هگمتانه مادها ممكن است در جاى ديگرى از شهر همدان باشد يا حتا خارج از شهر همدان. اما آنچه امروز به آن هگمتانه مى گويند « ِ اكباتان اشكانى» است.
او در ســالهاى پايانى عمر خود، سرپرســت هيأت كاوش باستانشناســى هگمتانه درهمدان و قلعه يزدگرد دراستان كرمانشاه و مدير محور ساسانى استان فارس بود.
تاريخ از هگمتانه چه مىگويد ؟
هرودوت در كتاب «تاريخ» به نبود امنيت در بين اقوام ماد و تصميم براى برگزيدن «ديااكو» به عنوان پادشاه و تشكيل شهر هگمتانه اشاره كرده و گفته بود، به دستور ديااكو قلعهاى در اين شــهر ساخته شــد، او از مردم خواست خانه هاى خود را در اطراف اين قلعه بسازند و از اينجا نخســتين پايه هاى ســاخت شهرى به اسم هگمتانه بنا شد.
اطلاعات به دست آمده نشان مىدهد كه شهر هگمتانه در تمام دوران ماد پايتخت حكومت مادها بوده است، در دوران هخامنشى نيز شهر هگمتانه پايتخت تابســتانى هخامنشــى پس از شوش و تخت جمشيد بوده است. مدتها باستانشناســان و زبانشناســان به دنبال محل كشف تپه هگمتانه بودند، برخى محل باستانى هگمتانه را در تخت سليمان واقع در آذربايجان غربى و برخى در زيويه تكاب مى دانســتند، اما بررســى هاى باستان شناسان آلمانى در تخت ســليمان مشخص كرد، آثار بهدست آمده در تخت سليمان مربوط به دوره ساسانى و ايلخانــى بوده و در نتيجه هر 2 فرضيه رد شــد.
و اينگونه شــد كه دامان كاوشها براى يافت مستندات همچنان در هگمتانه گسترده است.
مديركل ميــراث فرهنگــى همــدان در زمينه فصل بيســتودوم كاوش مىگويد: مواردى كه كاوش اين محوطــه را ضرورى مىســازد بحث گردشــگرى و اطلاعات مورد نياز آن براى ثبت جهانى است.
بــه نقل از على مالمير، در اين فصل از كاوش، ســند باستانشناسى محوطه درحال پيگيرى است تا ميراث فرهنگى بتواند آن را در قالب ســند استان تدوين كند و با تأمين اعتبار و پيگيرى مستمر فاصله بين كاوشها را كاهش دهند.
آنگونه كه مديركل ميراث فرهنگى مىگويد: خواناسازى برج و باروهاى محوطه هگمتانه از موضوعاتى اســت كه ازگذشته دردستوركاربوده است و پايهاش دراين فصل كاوش آغاز شده كه نياز به تداوم و تأمين اعتبار براى سالهاى آينده دارد.
مالمير با بيان اينكه حوزه باستانشناسى نيازمند توجه بيشتر و تأمين اعتبار است، مىگويد: بهنظر مىرسد به اين حوزه بودجه كمترى اختصاص داده شده است.
مالمير درباره ميزان اعتبار فصل 22 كاوش اين محوطه نيــز بيان كرد: در يك ماه گذشــته حدود 230 ميليون تومان اعتبار صرف شده و طبق برآوردهاى انجامشده كل كاوش حــدود 5/1 تا 2 ميليــارد تومان اعتبارنياز دارد.
مديركل ميراث فرهنگى اســتان همدان اعلام كرد: در سالجارى جمع آورىو انتشاريافته كاوشاى هگمتانه به ويژه 11 فصلى كه به سرپرستى محمدرحيم صراف انجام شده است، پيگيرى خواهد شد.
اما در اين ميان گويا ميراث فرهنگى علاوه بر پرداختن به حوزه باستانشناســى هگمتانــه، درحال تهيه طرح راهبردى با افق 20 ساله در اين محوطه باستانى است كه بتوانند از منظر باستانشناســى و ســپس در حوزه حفاظت، مرمت و تأسيســات گردشــگرى نيز به آن بپردازند.
حال بايد منتظر مانــد و ديد پايان كاوشهاى فصل بيســت ودوم به كجا ختم مىشــود، آيــا اعتبارات به اندازه كافى براى اين پروژه تزريق مىشود كه كار نيمه كاره رها نشــود؟ آيا به واسطه آن قدمى در اين زمينه به ســمت تحول در مطالعات هگمتانه برداشته مى شــود؟ آيا راه جهانى شــدن هگمتانه تســهيل مىشود؟
