در راسته پيغمبر بازار تاريخي همدان در كنار ديگر سراها و ابنيه قديمي كاروانسرايي جاي خوش كرده است كه قدمتش به دوران قاجار بازمي‌گردد اما به محض ورود به این بنای قجری تصاویری با نگاه گره می‌خورد که هیچ سنخیتی با قدمت آن ندارد.
كاروانسراي يعقوب ياري با مساحتي بالغ بر 950 مترمربع در 2 طبقه با كالبدي آجري در حال حاضر عنوان يك انباري تجاري را با خود يدك مي‌كشد اما با ورود به اين كاروانسرا كه سال گذشته مراحل مختلف مرمت را توسط ميراث فرهنگي استان پشت سر گذاشته است با تصاويري روبه‌رو شديم كه برازنده يك بناي قديمي ثبت ملي شده در بافت تاريخي بازار شهر نيست.
كاروانسراي يعقوب ياري در غرب بازار واجد ارزش معماری و داراي 2 طبقه شامل ورودي اصلي، راه‌پله و حجرات تجاري است، سازه بنا تشكيل شده از سنگ در فونداسيون و آجر در بدنه‌ها و پوشش طبقه همكف و اول و تيرچوبي در بالكن‌هاست.
این بنا در مركز مجموعه بافت بازار راسته پيغمبر واقع شده است. فاز نخست عمليات مرمتي كاروانسرا از سال 1386 آغاز و در سال 1393 فاز دوم آن ادامه پیدا کرد . اين در حالي است كه 7 سال از ورود نام كاروانسرا در فهرست آثار ملي ايران مي‌گذرد و اين عنوان كافي است تا يك ابنيه ظاهري متمايزتر و اهميتي شاخص را براي حفظ، به خود اختصاص دهد.
اما وضعيت موجود حاكم بر كاروانسرا چيز ديگري مي‌گويد، شرايط بيانگر آن است كه اين كاروانسرا يك فضاي از یاد رفته است و مکانی برای انباشته شدن وسايل غيرقابل مصرف و اضافی است كه در کاروانسرای قجری رها شده‌اند.
اقامت و تجارت کاروان‌ها در
یک بنا
کاروانسراها بناهای نسبتاً وسیعی هستند که تعداد زیادی حجره و مغازه در داخل آنها وجود دارد و در گذشته در مجاورت بازار بنا می‌شدند به نحوی که می‌توان گفت قسمت تجاری سراها به نوعی نقش پاساژهای امروزی را ایفا می‌کردند و قسمت مسکونی آن مورد استفاده کاروانیان و تجار بود. به تعبیر دیگر "کاروانسراها" محل تجمع افرادی بود که در امر تجارت مشغول بودند و با سکنا گزیدن در کاروانسراها با همنوعان تاجر خود ارتباط برقرار کرده و اجناس مختلفی را که به همراه داشتند از این طریق به فروش می‌رساندند و بدین منوال نیز مایحتاج خود را تأمین می‌کردند.
این موارد همان نکاتی است که نسل‌های آینده باید از معماری ایرانی قدیم بدانند اما با کمرنگ شدن رد پای آثار قدیمی این مهم ممکن نخواهد بود .
رونق تجارت در همدان با احداث کاروانسرا در اواخر دوره قاجار، مصادف با دوره‌ای که تجارت در همدان رونق یافته بود، تعداد زیادی کاروانسرا در همدان احداث شد و بخش‌های مسکونی مجاور بازار به مراکز تجاری تبدیل شدند که از جمله این مناطق می‌توان به کاروانسراهای "دکتر مطلب" و "بانک" که به ترتیب منازل مسکونی خاندان کمالی و حاج عبدالباقی بودند، اشاره کرد.
ناگفته پیداست که داشته‌های تاریخی و آثار قدیمی و ارزشمند هر شهر یا کشور، پلی بین مردم ملل مختلف با گذشتگان خود است که آنها را به هم پیوند می‌دهد و از این نظر حفظ و نگهداری آثار باستانی و تاریخی به علت بافت قدیمی و ارزشمند آن باید مورد توجه قرار بگیرد.
گذری بر تاریخ گذشته مؤید آن است که نگهداری از بناهای تاریخی در دوره‌های مختلف تمدن بشری، همواره مورد توجه بوده است، زیرا این آثار همه ساله در کشورهای مختلف از طریق جذب گردشگر، درآمدزایی قابل توجهی دارند و مهمتر از آن، اینکه بخشی از هویت و شناسنامه هر ملت محسوب می‌شوند.
38راسته و 20 سرا
در این میان شهر همدان نیز از این حیث بی‌بهره نبوده و ابنیه تاریخی فراوانی را در خود جای داده است و در این میان کاروانسراهای همدان شهرت خاصی کسب کرده‌اند.
بازار همدان با 120 کاروانسرا احاطه شده بود سراهای بازار همدان بنابر تحقیقات انجام شده توسط مؤلف کتاب بازار و پیشه‌های همدان "هادی گروسین"، در اوج اقتصاد پویای این شهر بالغ بر 120 واحد بوده است. در حال حاضر مجموعه بازار همدان شامل 38 راسته و حدود 20 سرای واجد ارزش معماری است که از جمله این بناها می‌توان به سرای میرزاکاظم، سرای گلشن، سرای شریفیه، سرای شریف‌الملک، سرای سبزواری، سرای روحیه، سرای نهاوندی‌ها، سرای افتخاری، سرای مازوچی، سرای ملایوسف، سرای یعقوب یاری، سرای قبله، سرای بانک، سرای دکتر مطلب، سرای قلمدانی، سرای نو و سرای حاج صفرخان اشاره کرد.
سرای سبزواری در ضلع جنوب غربی بازار و سرای افتخاری در شمال راسته اسکندریه و سرای قدسیه در راسته قبله در جنوب غربی بازار قرار دارد و دارای بیشترین تعداد حجره و محل انبار کالاست.
سرای قبله با 16 باب حجره در راسته قبله و جنوب غربی بازار در حال حاضر محل انبار کالاست و سرای یعقوب یاری در غرب بازار واجد ارزش معماری است.
سرای پیغمبر در ضلع غربی بازار به علت مجاورت با مسجد پیغمبر به این نام مشهور شده است و سرای دکتر مطلب در شمال راسته پیغمبر نیز فعلاً محل انبار کالا شده است.
سرای حاج ملایوسف در غرب راسته حسین‌خانی به محل انبار کالا تبدیل شده و سرای مازوجی در انتهای راسته حاج فضل‌ا... با کاربری پشم فروشی دایر است.
سرای نهاوندی با کاربری پشم‌فروشی در شمال بازار واقع است و سرای روحیه در ضلع شرقی سرای گمرک و از جنوب در مجاورت سرای آهن‌فروشان قرار گرفته است.
کاروانسرای قلمدانی در شمال مسجد پیغمبر به وسعت تقریبی 500 مترمربع، کاربری فعلی و دفتر تجاری است و کاروانسرای صفرخانی و سرای نو در ضلع شمال و شرق مسجد پیغمبر واقع است و ورودی آن در کنار ورودی سرای قلمدانی با مساحت چهار هزار مترمربع دارای 165 باب حجره است.
کاروانسرای میرزاکاظم، زیباترین سرای همدان
کاروانسرای میرزاکاظم در ضلع شرقی خیابان اکباتان واقع شده و این مجموعه در حال حاضر زیباترین و سالم‌ترین سرای همدان محسوب شده و وسعت تقریبی آن چهار هزار مترمربع است. کاروانسرای گلشن نیز که قدیمی‌ترین سرای همدان محسوب می‌شود روبه‌روی کاروانسرای حاج میرزا کاظم قرار دارد و مدخل دیگر آن از وسط ضلع غربی به بازار صحافخانه همدان مرتبط می‌شود.
احداث این بنا مربوط به دوران صفویه و کاربری فعلی آن مرکز فروش گلیم، موکت و پارچه است. بی‌توجهی به چنین ابنیه‌هایی موجب می‌شود در آینده‌ای نه چندان دور یاد کاروانسراها و بناهایی با کاربری‌های تاریخی دیروز از خاطره امروزی‌ها برود.
